Γράφει η: Χρυσούλα Αγκυρανοπούλου

Μεταξύ των μεταφράσεων του Καβάφη στην αγγλική γλώσσα, η νεοεκδοθείσα πρόταση των καθηγητών George Economou και Stavros Deligiorgis αποτελεί μία ακόμη απόδειξη για την αναθεωρητική και γενναιόδωρη στάση των μεταφραστών, ανά τον κόσμο, όσον αφορά το καφαβικό έργο. Ήδη ο τίτλος Complete Plus - The Poems of C.P. Cavafyin English, translated by George Economou with Stavros Deligiorgis,[1] εξηγεί εκείνο το with με μία προκλητική χροιά: δύο μεταφραστές σε άριστη συνεργασία μεταξύ τους, εμπλέκονται στο μεταφραστικό εγχείρημα προτρέποντας τους υπόλοιπους να τολμήσουν την παραβίαση της θύρας του poetadoctus: ούτως ή άλλως, εκείνος είναι που θα τους ανοίξει την πόρτα για να τους κεράσει το απογευματινό αφέψημα της ευγνωμοσύνης. Μήπως ο Georges Mounin δεν θα ήταν ένας από τους ένθερμους υποστηρικτές τους όταν, από το 1952 κιόλας, στην τελευταία παράγραφο των συμπερασμάτων στο βιβλίο του Οι ωραίες άπιστες επισημαίνει:

«Ο Πωλ-Λουί Κουριέ γράφει στην εισαγωγή της μετάφρασης του Ηροδότου ότι ΄΄υπάρχουν άνθρωποι που είναι πεπεισμένοι πως το ύφος δεν μεταφράζεται ούτε αντιγράφεται. Το μόνο που μπορώ να πω, έχοντας αναλογιστεί αυτό το ζήτημα, και με τη βοήθεια της μικρής μου εμπειρίας, είναι ότι αυτό ισχύει ως ένα βαθμό.΄΄ Μόνο ως ένα βαθμό όμως, τον οποίο και εγώ με τη σειρά μου, θεωρητικά και πρακτικά, αλλά και με ισχυρά επιχειρήματα, προσπάθησα κατά το δυνατόν να τον περιορίσω ακόμη περισσότερο.»[2]

1. Τα δώρα της Παλατινής Ανθολογίας και η πυθαγόρειος λύση

Η εισαγωγή του George Economou εστιάζει, καταρχάς, στον καταλυτικό ρόλο της μετάφρασης γενικότερα (ενσωματώνει άλλωστε ως motto μια θέση του George Steiner) υπονοώντας πως το κείμενο του Καβάφη Ars Poetica δίνει κατά κάποιον τρόπο ορισμένες σταθερές στις οποίες μπορεί να βασιστεί ο εκάστοτε μελετητής για την προσέγγιση του ποιητικού του έργου. Όπως και στην περίπτωση της Emily Dickinson, οι μετά θάνατον εκδόσεις διαφοροποιήθηκαν και εμπλουτίστηκαν σύμφωνα με τις περιστάσεις και τις απαιτήσεις εκδοτών και μελετητών. 

Όποιους ισχυρισμούς κι αν συγκράτησαν στην επικράτειά τους οι αναγνώστες, ο Χρόνος [Κρόνος] έριξε βίαια στο έδαφος τα οστά των παιδιών του. Αλλά να που οι αρχαιολόγοι της γνώσης διέσωσαν το κείμενο και τώρα μιλούν για λογαριασμό του, εφόσον ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε για την ζωή του. «Μα γιατί δεν μιλάς; Πώς μπορείς να είσαι τόσο κρυφός;» αναπαράγει ο μεταφραστής από την ταινία του Γιάννη Σμαραγδή για τον Καβάφη. Μέσα από τον Αλεξανδρινό ποιητή, η Παλατινή Ανθολογία παρελαύνει σαλπίζοντας στο πλήθος λαμπρά ονόματα: Ανακρέων, Διοσκουρίδης, Καλλίμαχος, Μελέαγρος, Ασκληπιάδης, Ποσείδιππος, Σιμωνίδης, Στράτων. Ο Economou,[3] για άλλη μια φορά, φέρει τα πολύτιμα δώρα στους παραλήπτες του. Η Πλειάδα των ποιητών διακρίνεται τόσο καθαρά όσο και η μορφή της Γκραντίβα του Jensen. Επειδή μια νέα αίσθηση έρχεται να συμπληρώσει τον παλαιά διαθήκη:

«Αυτό το διαφορετικό πρόσωπο της πόλης δεν γινόταν αντιληπτό με τα μάτια, αλλά μάλλον με τις αισθήσεις κι ακόμη πιο σωστά με μιαν ακατονόμαστη έκτη αίσθηση τόσο δυνατή κι επίμονη, που οι προικισμένοι μ’ αυτήν δεν ξεφεύγουν ποτέ από την επιρροή της.»[4]

Και ιδού τί προέκυψε από την στενή συνεργασία του με τον καθηγητή Σταύρο Δεληγιώργη: ΚΟΙΝΑ ΤΑ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ, κατά την πυθαγόρειο ρήση, του φωνάζει ο συμπαίκτης του στην εισαγωγή του βιβλίου.

2. Πέραν βιασμών και απειλών των λέξεων-κυριών: μια λαμπρή εσπερίδα στο παλάτι της μετάφρασης

Όπως διαφαίνεται από την προσεκτική ανάγνωση της μετάφρασης, τίποτε δεν διαδραματίστηκε βίαια διαμέσου της εν προκειμένω κληρονομιάς, κατά την μεταφραστική διαδικασία. Το αγγλικό κείμενο, απόλυτα εναρμονισμένο με τη γλώσσα-στόχο, παρουσιάζει πάμπολλες αρετές. Η επιλογή του ποιήματος Ωδή και ελεγεία των οδών (1896) απαντά (εκ μέρους των δύο μεταφραστών) σε όλους τους μεταφραστές και (εκ μέρους του Κ. Π. Καβάφη) σε όλους τους αναγνώστες. Καλόηχες λέξεις, σεβασμός στην ομοιοκαταληξία, όπου αυτή μπορεί να είναι εφικτή, λακωνική απόδοση τίτλων και στίχων, αλλά και τολμηρές μετα-μοντέρνες θα έλεγε κανείς, προτάσεις. Και πολύ ευδιάκριτα παρατηρούμε τις εξής τέσσερις κινήσεις, έτσι όπως τις αντιλαμβάνεται ο Steiner, είναι οι εξής: «προκαταρκτική εμπιστοσύνη», «επιθετικότητα», «ενσωμάτωση», «ανταπόδοση ήαποκατάσταση.»[5] Και εφόσον αυτή η καλλιτεχνική δημιουργία είναι «θρησκευτική»[6] παραμένει ζωντανή και υπολογίσιμη εντός του τελετουργικού της.

Οι καθηγητές George Economou και Stavros Deligiorgis, έχουν τον πλήρη έλεγχο[7] της ευθύνης και του ταλέντου τους ακόμη κι όταν παρουσιάζουν μιαν άλλη ανάγνωση του ποιήματος, παραμερίζοντας επί τούτου κάθε λεπτομέρεια της φόρμας. Για παράδειγμα η μετάφραση της Σαλώμης (1896) στις τελικές σημειώσεις, αποκλειστικά από τον Σταύρο Δεληγιώργη, στην ουσία αποκρύπτει τις ρίμες για να ακουστούν περίτρανα οι κωδωνωκρουσίες των εννοιών. Το αποτέλεσμα είναι ένα υπέροχα δοσμένο ποίημα του εικοστού πρώτου αιώνα, τόσο στην ταχεία και ειρωνική του πλευρά όσο και στην ψευδο-μορφολογική του υπόσταση.

3. Ένα παντούμ για τον «βασιλιά της τέχνης»

Ο GeorgeEconomou μάς επιφυλάσσει μία ακόμη έκπληξη στον μεταφραστικό του περίπλου. Ποιητής ο ίδιος, ολοκληρώνει την εργασία του με ένα παντούμ αφιερωμένο στον Καβάφη και έναν μεταφραστή [Pantoum for C.P. Cavafy and a Translator]. Εδώ μένει μόνος, δίχως τον προσωπικό του φίλο και συνεργάτη. Μόνος και έτοιμος να φωνάξει το schibboleth[8] για να περάσει στην κοινότητα των σπουδαίων μεταπρατών του λόγου.

Όπως ανακοινώνει και ο Paul Celan:

«το ποίημα είναι μοναχικό. Είναι μοναχικό και καθ’ οδόν. Εκείνος που το γράφει παραμένει ως εφόδιο δοσμένος σε αυτό. Μα μήπως το ποίημα δεν βρίσκεται με αυτόν ακριβώς τον τρόπο, ήδη εδώ δηλαδή, μέσα στη συνάντηση, μέσα στο μυστικό της συνάντησης;»[9]

Πάντοτε θα υπάρχουν συγγραφικές ευαισθησίες και παραδόσεις πάνω στις οποίες θα στηρίζεται η μετάφραση για να τιμά τους δημιουργούς των δύο όχθεων. Και το παραπάνω πόνημα εντάσσεται δίχως καμμία αμφιβολία σ’αυτόν τον ποταμό της υψηλής νόησης.

Αθήνα, Απρίλιος 2013

[1] Complete Plus - The Poems of C.P.Cavafyin English, ranslated byGeorge Economou with
Stavros Deligiorgis, Shearsman Books, Bristol, 2013.

[2] GeorgesMounin, Οι ωραίες άπιστες, Διαπανεπιστημικό Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών Μετάφραση - Μεταφρασεολογία (Λαμπρινή Αγιαννίτου, Ελένη Βασταρδή, Παναγιώτα Βελέντζα, Μαρία Καββαδία, Κυριακή Κισκήρα,  Ασημίνα Νικολάου, Μαρία Παπαηλιάδη, Αντωνία Παπανικολοπούλου, Ελένη Ρούσση, Άννα Σάββαρη, Παναγιώτα Σαλούπη, Ζωή Σαράφα, Λιάνα Σεπεντζή, Θεοδώρα Τσιφλίκα), εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2002, σ. 118.

[3] Βλ. σχετικά, Acts of Love, Ancient Greek Poetry from Aphrodite’s Garden (Random House, 2006).

[4] Wilhelm Jensen, Γκραντίβα, μια πομπηιανή φαντασία, Sigmund Freud, Το παραλήρημα και τα όνειρα στην Γκραντίβα, εκδ. Άγρα, μτφρ. Πάνος Αλούπης, Αθήνα 1994, σ. 83.

[5] Στο βιβλίο του GeorgeSteiner, Μετά τη Βαβέλ, μτφρ. Γρηγόρης Κονδύλης, επιμ. Άρης Μπερλής, εκδ. Scripta, Αθήνα 2004, σ. 13.

[6] George Steiner, Στον πύργο του Κυανοπώγωνα, μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Scripta, Αθήνα 2002, σ. 117.

[7] Ας θυμηθούμε επάνω σ’ αυτό την εκτίμηση της Mona Baker στο In other words, a course book on translation, Routledge, Taylor and Francis Group, London 1992, p. 4: “Translators need to develop an ability to stand back and reflect on what they do and how they do it. Like doctors and engineers, they have to prove to themselves as well as others that they are in control oh what they do.”

[8] Schibboleth (στάχυς), σύνθημα, κατά του Ο΄, η προφορά του οποίου στα εβραϊκά λειτούργησε ως αναγνωριστικό σημείο από στρατιωτική φρουρά.

[9] PaulCelan, Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, μτφρ. Γιώργος Σαγκριώτης, εκδ. Άγρα, Αθήνα 2006, σ. 106.