Εκτύπωση του άρθρου

ΕΘΝΟΠΟΙΗΤΙΚΗ: Τεχνίτες του Ιερού

γράφει η Μάρω Παπαδημητρίου

 

Με τον όρο «Εθνοποιητική» διακρίνεται   το αμερικανικό νεωτεριστικό  κίνημα του 20ου αιώνα που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’60, με στόχο την αναζήτηση και μελέτη της περιθωριοποιημένης, «πρωτόγονης» όπως αποκαλείται, φυλετικής ποίησης, ως προς την αξία και σημασία της  στην ανάπτυξη και διεύρυνση του παγκόσμιου ποιητικού λόγου. Ο όρος «Έθνος», πρώτο συνθετικό αυτής της «ποιητικής», δεν παραπέμπει  σε κάποια πολιτική ιδεολογία, υποδηλώνει χαρακτηριστικά μια ομάδα ανθρώπων της ίδιας φυλής, με κοινή γενέτειρα και γλώσσα, κοινά ήθη και έθιμα, θρησκεία και πολιτισμό. Πρωτοστάτης του κινήματος είναι ο αμερικανός ποιητής Τζερόμ Ρόθενμπεργκ (1931), πολυγραφότατος, πολυδιάστατος και ακαταπόνητος νεωτεριστής, επινοητής του όρου “εθνοποιητική” και ερευνητής της άγνωστης προφορικής ποίησης αυτοχθόνων εθνοτήτων απομονωμένων από τον σύγχρονο δυτικό κόσμο.  Αναζητώντας σε αρχαϊκούς πολιτισμούς τον πρώτιστο ποιητικό λόγο, αποκαλύπτει διαφορετικές φόρμες και άλλους τρόπους έκφρασης που αποδεικνύουν  ότι η ποίηση είναι απεριόριστη.       

Στα 1968 ο Ρόθενμπεργκ εκδίδει  την ανθολογία  του Technicians of the Sacred (Τεχνίτες του Ιερού), μια εξακοσίων σελίδων συλλογή ποίησης ιθαγενών  της Αμερικής, της  Αφρικής, της Ασίας και Ωκεανίας. Όπως σημειώνει ο ίδιος στην εισαγωγή της αναθεωρημένης και ολοκληρωμένης έκδοσης του βιβλίου (1984), «…’Oταν άρχισα αυτή την εργασία, κάπου στα μέσα του 1960, ελπίδα μου ήταν να κάνω ένα φρέσκο ξεκίνημα, να αρχίσω από την αρχή…  Το τοπίο που θα εξερευνούσα ήταν η ποίηση: μια ιδέα για την ποίηση… που με στοίχειωνε από τα πρώτα ποιητικά μου βήματα. Η κληροδοτημένη άποψη -όχι πλέον ανεκτή- ήταν ότι η ποίηση ορίζεται στo πλαίσιο της αντίληψης που έχει η Δύση γι αυτήν.  Αντίθετα -όπως αποκάλυψαν τα γεγονότα και τα ίδια τα ποιήματα- γίνεται αντιληπτό ότι η ποίηση, όπως και η γλώσσα, υπάρχει απανταχού της γης: τόσο ισχυρή, ακόμα και  σύνθετη στις άδηλες αρχές της, όσο σε πολλές από τις μεταγενέστερες μορφές της.»

Θεμελιωτές του αμερικανικού κινήματος της Εθνοποιητικής,  δίπλα στον Τζερόμ Ρόθενμπεργκ, είναι οι Dennis Tedlock, Gary Snyder,  David Antin, Stanley Diamond, Dell Hymes, Nathaniel Tarn και άλλοι- κοινωνοί όλοι του κυρίαρχου στην εποχή θεωρητικού λόγου περί την ανθρωπολογία και γλωσσολογία. Ο καθένας από τη θέση του συμβάλλει στην καταγραφή και ανάδειξη της αγνοημένης  αλλά ακόμη ζωντανής αρχέγονης φυλετικής ποίησης. Ο Dennis Tedlock, στενός συνεργάτης του Ρόθενμπεργκ, ποιητής, καθηγητής ανθρωπολογίας και ερευνητής, καταγράφει και μεταφράζει τον παραδοσιακό προφορικό λόγο  των Μάγια, όπως εκφράζεται  σε επιτελέσεις (performances)  με ψαλμούς, τραγούδια,  προσευχές,  προφητείες, θρήνους, επαίνους, αφηγήματα.  Ο οικολόγος, ακτιβιστής ποιητής Gary Snyder αναζητά  στον πολιτισμό των αυτοχθόνων εθνών της αμερικανής ηπείρου και στην πνευματικότητα της Άπω Ανατολής τα φυσικά θεμέλια της ελεύθερης καλλιτεχνικής έκφρασης,  άφθαρτης υπό την κυριαρχία του δυτικού καπιταλιστικού πνεύματος.

Το ενδιαφέρον του Τζερόμ Ρόθενμπεργκ επικεντρώνεται στην γραπτή και προφορική  ποίηση των Ινδιάνων της βόρειας Αμερικής, διασωσμένη από την παράδοση και από τα χειρόγραφα όσων ήξεραν να γράφουν στη μητρική τους γλώσσα. Οι μύθοι της φυλής, ο ιερός κόσμος της φύσης, τα βαθύτερα συναισθήματα της ανθρώπινης ψυχής, κύρια θέματα της ποίησης τους, εκφέρονται μέσα από συμβολικές επιτελέσεις με μουσικά όργανα, χορούς, τραγούδια,  κραυγές, χειρονομίες. Για τον Ρόθενμπεργκ «είναι μια υψηλή  ποίηση και τέχνη  που μόνο μια αποικιακή ιδεολογία θα μπορούσε να μας τυφλώσει για να την χαρακτηρίζουμε «πρωτόγονη» ή «άγρια» (Poetry Foundation, J. Rothenberg, Biography).       

 

Alcheringa είναι ο τίτλος του πρώτου περιοδικού εθνοποιητικής που κυκλοφορεί από το 1970 έως το 1980, από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου της Βοστώνης. Δημιουργοί του είναι οι Jerome Rothenberg και Dennis Tedlock. Τον τίτλο δανείζονται από τη γλώσσα των Αβοριγίνων της Αυστραλίας, ταυτόσημη με τη λέξη Dreamtime (Εποχή ονείρων) που επινόησαν οι ανθρωπολόγοι για να ορίσουν τη  μυθική αστρική εποχή των προγονικών πνευμάτων της φυλής, πριν από τη δημιουργία του ανθρώπου.

Η «Δήλωση Πρόθεσης» (Statement of Intention) στο πρώτο τεύχος της νέας σειράς του περιοδικού (1975) διευκρινίζει ότι το περιοδικό, Alcheringa, πιστό στην αβανγκάρντ παράδοση του, θα συνεχίσει να παρουσιάζει την φυλετική ποίηση όλου του κόσμου διερευνώντας κάθε ποιητικό είδος- θα παροτρύνει ποιητές να ασχοληθούν ενεργά με την μετάφραση της φυλετικής ποίησης- θα ενθαρρύνει εθνολόγους και γλωσσολόγους να εκτιμήσουν την ποίηση για την αξία της και όχι μόνο σαν εθνογραφική πληροφορία- θα υποστηρίζει ομάδες συνεργασίας ποιητών, εθνολόγων, τραγουδοποιών, επιτελεστών και άλλων  που θα ασχοληθούν με το είδος-  θα  αποτελεί ένα φόρουμ πειραματισμού στη μετάφραση της προφορικής φυλετικής ποίησης,  ένα πεδίο συζητήσεων  για τις μεταφραστικές δυνατότητες σε διαφορετικές γλώσσες- θα διευρύνει την αντίληψη των αναγνωστών  ως προς τι μπορεί να είναι ένα ποίημα- θα τονίζει με παραδείγματα και θα σχολιάζει τη σχέση της φυλετικής ποίησης με τη σύγχρονη ποίηση- θα πολεμάει την πολιτική γενοκτονίας σε όλες τις μορφές της- θα εμπνέει την εθνική αυτογνωσία ανάμεσα στους νέους της φυλής, ενισχύοντας τον μεταξύ τους σεβασμό και τον σεβασμό του κόσμου προς  την φιλοσοφία και ιστορία τους.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της φυλετικής προφορικής ποίησης είναι η σύνθετη μορφή της, καθώς περιέχει λεκτικά στοιχεία, όπως λέξεις και φράσεις, σε συνδυασμό με μη λεκτικά, όπως μουσική, χορό, κραυγές,  χειρονομίες και άλλα, κατά την έμπνευση και απόδοση του αφηγητή, τραγουδιστή ή ομάδας επιτελεστών της.  Το ζήτημα είναι πώς μεταφράζεται σε γραπτό λόγο αυτό το είδος ποίησης. “…Μετέφραζα ‘φυλετική’ ποίηση …από βιβλία με προηγούμενες μεταφράσεις. Έδινα τη δική μου εκδοχή στις γλώσσες που γνώριζα, ανάμεσα  τους τα αγγλικά. Ενώ τελείωνα το βιβλίο μου Technicians,  συνάντησα τον Stanley Diamond που με οδήγησε στους Ινδιάνους Σενέκα στα βόρεια της πολιτείας της  Νέας Υόρκης.» (Pre-Faces & Other Writings - “Total Translation: An Experiment in the Presentation of American Indian Poetry p.76”). Μετά από αυτή τη συνάντηση του με τον ανθρωπολόγο ποιητή Stanley Diamond, ο Ρόθενμπεργκ επέλεξε να ζήσει κοντά στους Σενέκα επί δύο συνεχή χρόνια και  να τους επισκέπτεται τουλάχιστον άλλα  δέκα χρόνια με παρατεταμένες διαμονές, προκειμένου να γνωρίσει άμεσα και να μελετήσει σε βάθος τη μορφή και την ουσία της πατροπαράδοτης  Ινδιάνικης ποίησης.

Σε αντίθεση με την παραδοσιακή δυτική ποίηση που γράφεται για να διαβάζεται, ο Ρόθενμπεργκ συναντά μια ποικιλία ιδιαίτερων μορφών γλωσσικής έκφρασης που είναι απαραίτητο να καταγραφούν. «Το μεγάλο ερώτημα που συνειδητοποίησα αμέσως ήταν με ποιο τρόπο  θα χειριζόμουν τα στοιχεία των πρωτότυπων ποιημάτων που δεν μεταφράζονται κυριολεκτικά. Όπως γενικά συμβαίνει στην Ινδιάνικη ποίηση, ο λόγος περιέχει πολλούς ήχους που δεν είναι πράγματι ομιλούμενες  ‘λέξεις’.  Αυτοί η ήχοι χάνονταν ή μειώνονταν στη μετάφραση σαν να μην υπήρχαν.  Αλλά υπήρχαν και ήταν τουλάχιστον εξίσου  σημαντικοί όσο και οι λέξεις». (Total Translation: an experiment in the translation of American Indian Poetry, p. 77) Ένα συνδυασμό πειραματικής ηχητικής ποίησης και εθνοποιητικής επέλεξε ο Ρόθενμπεργκ για τη μετάφραση της Ινδιάνικης ποίησης σε άλλη γλώσσα, Την καθιέρωσε με τον όρο «Ολική μετάφραση» εφόσον μεταγράφει το σύνολο της μορφής του ποιήματος: όχι μόνο τις λέξεις αλλά και τα φωνήματα και τους ήχους και τις κινήσεις, και τη μουσική του.  Με αυτό το περιεχόμενο, όμως, το «ολικά» μεταφρασμένο ποίημα, δεν χωράει πλέον σε ένα  φύλλο χαρτί, μια- δυο σελίδες, αλλά στον χώρο, εσωτερικό ή εξωτερικό, όπου ο  μεταφραστής του ή άλλος το ερμηνεύει  παραστατικά ως ποιητική επιτέλεση. (παράδειγμα You Tube: JEROME ROTHENBERG-PERFORMANCE IN ATHENS).

Οι ποιητικές επιτελέσεις, αποτέλεσμα συνεργασίας με εθνομουσικολόγους αλλά και Ινδιάνους  τραγουδοποιούς, αποτελούν  κύριο αντικείμενο μελέτης για τον Ρόθενμπεργκ. Παράλληλα, άλλα ποιήματα, ανάλογα με το είδος τους, μεταφράζονται  στο επίπεδο του λόγου, όπως το ακόλουθο ποίημα της φυλής Ομάχα από το βιβλίο του Shaking the Pumpkin- Traditional Poetry of the Indian North Americans.

Sweat- House Ritual 1. (Omaha)                                   

«Sweat-House» σημαίνει κυριολεκτικά «Σπίτι του Ιδρώτα» και αυτό πράγματι είναι: μία κυκλική θολωτή σκηνή, σύμβολο της ζεστής, σκοτεινής μήτρας της Μητέρας Γης. Λειτουργεί ως τελετουργικός χώρος κάθαρσης του σώματος και της ψυχής όσων συμμετέχουν στην τελετή, καθιστοί γύρω από ένα κυκλικό λάκκο γεμάτο μεγάλες πυρωμένες στη φωτιά πέτρες.  Ο κύκλος συμβολίζει την ισότητα των ανθρώπων, τους κύκλους της ζωής, την κίνηση του ήλιου και της σελήνης, τη μεταμόρφωση και την αναγέννηση. Ο τελετάρχης- μυσταγωγός ρίχνει νερό μαζί με βότανα και μυρωδικά πάνω στις καυτές πέτρες, το  νερό εξατμίζεται, ο μικρός σκοτεινός χώρος γεμίζει καθαρτήριους αρωματικούς ατμούς, τα σώματα ιδρώνουν το πνεύμα εκστασιάζεται, ο τελετάρχης επικαλείται με ύμνους τη σοφία και δύναμη τη Μητέρας Γης, του Δημιουργού Πνεύματος,  των τοτέμ και άλλων πνευμάτων, οι νεοφώτιστοι ζητούν από τα πνεύματα απαντήσεις στα ερωτήματα τους,  ζητούν βοήθεια και στήριξη,  Στο ποίημα «Sweat-House»,  ο τελετάρχης απευθύνεται στο Δημιουργό  Πνεύμα και στις μεταμορφώσεις του: γέροντας, βράχος, νερό, μεγάλο ζώο… Τα «παιδιά» είναι οι μικροί σε μέγεθος άνθρωποι.  Οι επαναλήψεις λέξεων και φράσεων αποδίδουν  τον ρυθμό και τη μουσικότητα του.

Στο σπίτι του ιδρώτα- Τελετουργικό Νο1 (Ομάχα) *

άκουσε    γέροντα     άκουσε
εσύ βράχε    άκουσε 
γέροντα     άκουσε
άκουσε     δεν δίδαξα εγώ όλα τους  τα παιδιά
να με ακολουθούν     άκουσε 
άκουσε
άκουσε     ακίνητε χρόνε- δίχως- τέλος     άκουσε 
γέροντα εσύ εκεί που κάθεσαι     άκουσε
στους δρόμους  που φτάνουν  όλοι οι άνεμοι
με ορμή                                            

                                                     στην καρδιά των

ανέμων εκεί που κάθεσαι     άκουσε  
γέροντα     άκουσε 
άκουσε     το χαμηλό χορτάρι μεγαλώνει σε σκεπάζει     άκουσε
εκεί κάθεσαι  μέσα του ζεις     άκουσε
άκουσε      εννοώ κάθεσαι στις  κουτσουλιές των πουλιών     άκουσε
στο κεφάλι στεφάνι από μαλακά φτερά πουλιών      άκουσε
γέροντα     άκουσε
εσύ που στέκεσαι εκεί δεύτερος αρχηγός     άκουσε
άκουσε    νερό εσύ     άκουσε
εσύ  νερό που επιμένεις να κυλάς
από καιρούς πιο πριν από τη μνήμη     άκουσε 
άκουσε     τα παιδιά είναι καλά  χάρη σ’ εσένα
κανείς  δεν έχει φτάσει στο μυστικό μας
τα παιδιά αγαλλιάζουν στο άγγιγμα σου     άκουσε 
άκουσε      ορθός σαν σπίτι     άκουσε
σαν  κάπου για να ζούμε       άκουσε
εσύ μεγάλο ζώο     άκουσε
άκουσε     εσύ που γίνεσαι σκεπή  για μας     άκουσε
λέγοντας     αφήστε   τις σκέψεις των παιδιών αυτών να ζουν μ’ εμένα
                                                                                         /κι αφήστε τα
να  με αγαπούν     άκουσε
άκουσε    εσύ  στήριγμα –της σκηνής     άκουσε 
εσύ που στέκεσαι σκύβοντας     εσύ που πάνω μας
γέρνεις τους ώμους     εσύ  που κλίνεις προς εμάς
εσύ που αλήθεια στέκεσαι
εσύ που λες    έτσι θα μιλούν για μένα τα μικρά μου
εσύ που βουρτσίζεις τα μαλλιά προς τα πίσω     άκουσε
τα μαλλιά σου  στο κεφάλι
το χορτάρι που σε σκεπάζει 
εσύ με τα μαλλιά που ασπρίζουν    άκουσε 
τα μαλλιά σου  που μακραίνουν στο κεφάλι     άκουσε
ω δρόμοι εσείς  που τα παιδιά πάνω θα περπατούν     άκουσε
όλες οι περασιές που θα διαβούν να είναι ασφαλείς     άκουσε
θα ξεφύγουν    οι ώμοι τους θα γέρνουν με τα χρόνια περπατώντας
περπατώντας εκεί που άλλοι έχουν περπατήσει
τα χέρια τους θα σκιάζουνε το μέτωπο τους 
ενώ περπατούν και γερνάνε     άκουσε
γιατί θέλουν να  μοιραστούν τη δύναμη σου
τα παιδιά θέλουν  να είναι κοντά στο πλάι σου    άκουσε
περπατώντας     άκουσε 
να είσαι γέροντας και να ακούς

Την πατρογονική ποιητική φυλετική γλώσσα  αναγνωρίζει ο Ρόθενμπεργκ ως αναπόσπαστο μέλος της ολότητας της ποίησης, ζωντανή ακόμη στον σύγχρονο κόσμο, ωστόσο συχνά υποτιμημένη αν όχι αγνοημένη.  « Η ενισχυόμενη  πεποίθηση μας (πιο έκδηλη τώρα παρά  στη αρχή την εθνοποιητικής έρευνας) είναι ότι οι πολιτιστικοί διαχωρισμοί μεταξύ γραφής και ομιλίας,  του «γραπτού» και του «προφορικού», εξαφανίζονται  όσο προσεγγίζει κανείς τις πηγές. Για να ξαναπούμε  αυτό που φαίνεται τόσο δύσκολο να μεταδοθεί: υπάρχει βιβλίο αρχέγονο όπως υπάρχει φωνή αρχέγονη, και είναι υποχρέωση  της ποίησης μας και της τέχνης αυτή η φωνή να ξαναβρεθεί μέσα μας και μέσα στον  κόσμο.» (ubu. ethnopoetics visuals, παράφραση .Rothenberg, από: The Book, Spiritual Instrument)

Μάρω Παπαδημητρίου

* [Μετάφραση ποιήματος: Μάρω Παπαδημητρίου από τη συλλογή  Shaking the Pumpkin: Traditional Poetry of the Indian North Americans, p. 280.- Αγγλική απόδοση του Τζερόμ  Ρόθενμπεργκ  από τους Alice Fletcher και Francis LaFlesche.]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


Ημ/νία δημοσίευσης: 24 Ιουνίου 2017