Τι είναι η ποίηση μπροστά στο Κακό;

Το τελευταίο βιβλίο του ποιητή Ηλία Λάγιου ,
Ο Άνθρωπος από τη Γαλιλαία , διαφέρει εμφανώς ως προς τη μορφή του από τα προηγούμενα ποιητικά βιβλία του.
Πρόκειται για δεκαεννέα ποιήματα με θέμα τον βίο του Χριστού, τα οποία εναλλάσσονται με κείμενα πατέρων της Εκκλησίας και υμνωδών, και ανάμεσά τους ορισμένα από τα γνωστότερα μέρη των ακολουθιών της ορθόδοξης Εκκλησίας. Το σύνολο ανακαλεί μουσική σύνθεση, ένα ορατόριο με άριες και ρετσιτατίβα. Οι εξαίρετα τεχνουργημένοι στίχοι, ιαμβικοί προπαροξύτονοι
ομοιοκατάληκτοι, εναλλασσόμενοι με παροξύτονους, με τις εσωτερικές ομοιοκαταληξίες και τον παρηχητικό πλούτο τους επίσης συμβάλλουν στη μουσική δομή του βιβλίου.
Ο «Άνθρωπος από τη Γαλιλαία» εντάσσεται στην μακρά παράδοση της λογοτεχνίας με θέμα τον Χριστό, η οποία έχει δώσει σπουδαία έργα. Η μορφή του πάσχοντος Θεανθρώπου έχει χρησιμοποιηθεί ως μέσο κοινωνικής κριτικής και ως σύμβολο των κατατρεγμένων, από τους μεγαλύτερους συγγραφείς.
Μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζουν τα αιρετικά κείμενα της περιόδου του ρομαντισμού, όπως το περίφημο όνειρο του Jean-Paul Richter και «Η άρνηση του Πέτρου» του Baudelaire, ενώ ακόμη αιρετικότερος θα είναι ο Χριστός των συγγραφέων του 20ού αιώνα όπως αυτός του Αλεξάντερ Μπλοκ («Οι Δώδεκα»), του Μ. Μπουλγκακόφ, (Ο Κύριος και η Μαργαρίτα), ή ακόμη ο Χριστός του Yeats («The second coming»). Μάλιστα, όπως παρατηρεί ο Cleanth Brooks, τα σημαντικότερα έργα πάνω στο θέμα αυτό είναι εκείνα που γράφτηκαν από μη χριστιανούς συγγραφείς, από αγνωστικιστές ή άθεους. Γιατί σ' αυτά ο Χριστός γίνεται ένα από τα ισχυρότερα σύμβολα κριτικού στοχασμού και αμφισβήτησης.

H παράδοση

Στη νεοελληνική ποίηση η συμβολική μορφή του Θεανθρώπου αποτυπώθηκε ποιητικά σε σημαντικά έργα, με κυριότερα παραδείγματα τον Χριστό-μύστη του Σικελιανού στο «Πάσχα των Ελλήνων», τον αντι-κοινωνικό Χριστό του Βάρναλη και τον Χριστό-εκφραστή της τραγικής αναμέτρησης της σάρκας και του πνεύματος του Καζαντζάκη.
Σ' αυτή την πλούσια δυτική και ελληνική παράδοση ανήκει ο «Άνθρωπος από τη Γαλιλαία». Παράδοξα, όμως, το βιβλίο δεν ανακαλεί μόνο τους ομότεχνους που ασχολήθηκαν με το θέμα του Χριστού, αλλά και τους ποιητές με βαθιές ρομαντικές ρίζες που ασχολήθηκαν σε μεγάλες ποιητικές συνθέσεις με το πρόβλημα του Κακού, όπως π.χ. ο «Λάμπρος» του Σολωμού. Αυτό ακριβώς το ζήτημα μοιάζει να αποτελεί το κριτήριο της επιλογής των παραθεμάτων που πλαισιώνουν τα ποιήματα του βιβλίου. Η προσεκτική ανάγνωση δείχνει ότι τα κείμενα αυτά, μέσα από τις διαφορετικές γλώσσες του θεολόγου και του υμνωδού, εκφράζουν την κεντρική τοποθέτηση του χριστιανικού δόγματος για το Κακό: ο Θεός, ως δημιουργός, είναι υπεύθυνος για το Κακό που υπάρχει στον κόσμο, αλλά αυτός ο ίδιος μπορεί, μέσα από το Κακό, να βγάζει, μέσα από την απεριόριστη δύναμή του, ένα απροσδόκητο Καλό. Οι συνέπειες αυτής της αρχής γίνονται εμφανείς σε κεντρικά επεισόδια του βίου του Ιησού: τι είναι η σφαγή των νηπίων από τον Ηρώδη μπροστά στο μέγιστο δώρο της γέννησης του Ιησού; («ούτω και διά της αλάστορος και παλαμναίας των νηπίων σφαγής οι μαρτυρικοί τε, και ακήρατοι τοις μακαρίοις εξήνθησάν τε, και διεπλάκησαν στέφανοι», Πατριάρχης Φώτιος). Τι είναι η ύπαρξη του λεπρού και της πόρνης, αν όχι, μέσα από τις παραβολές της Καινής Διαθήκης, μια υπόδειξη για μετάνοια και για «φωτισμόν και ρώσιν» της ταπεινής ψυχής του πιστού, (Ιωάννης Χρυσόστομος, Ακολουθία της θείας μεταλήψεως), μετά την ίαση και τη συγγνώμη από τον Ιησού;

Ο λεπρός και η πόρνη

Οι παραβολές, με την ισχυρά παραστατική γλώσσα τους, γεμάτη από ιατρικές μεταφορές που τις εντείνει η χρήση λέξεων όπως «ακάθαρτο», «βδελυγμός», «φαύλος» κ.λπ. κατασκευάζουν μια εικόνα καθόλου ευνοϊκή για τον λεπρό και την πόρνη, ενώ συντελούν σε μια ξέφρενη ανάπτυξη και αναπαραγωγή ενός αισθήματος ενοχής και υποταγής στην υπερουράνια εξουσία, που μόνη μπορεί να «καθάρει» και να θεραπεύσει τον αλλιώς «μυσαρό» και «ρυπαρό» άνθρωπο. Τα παραθέματα του βιβλίου μάς οδηγούν ακριβώς να σκεφτούμε με ποιον τρόπο κατασκευάζονται, ακόμη και στα εκκλησιαστικά κείμενα, τα αρνητικά στερεότυπα για τις «παρεκκλίνουσες» ομάδες του πληθυσμού, μέσα από τη διαδικασία της ανάγνωσης, όπου λέξεις της αρρώστιας, με έντονα αρνητική χροιά, αντισταθμίζονται με λέξεις της σωτηρίας.

«Οφθαλμοί προσηλωμένοι ες τη δίψα του αοράτου»

Η ανοίκεια πρόσμιξη των ποιημάτων με τα εκκλησιαστικά κείμενα ωθεί τον αναγνώστη να σταθεί για να σκεφτεί και να αισθανθεί, και αντιστρόφως, την ιστορία του βίου και των παθών του Ιησού από μια οπτική που ξαφνιάζει. Η μορφή των ποιημάτων συντείνει στο παραξένισμα: Ο βαρύς κι επίσημος βηματισμός των πολυσύλλαβων στίχων κλονίζεται συνεχώς από παρατονισμούς και αλλαγές μέτρων, και η έντονη αίσθηση της διατάραξης οξύνεται από τη χρήση μιας γλώσσας μεικτής, δημοτικής με πολλά λόγια στοιχεία, με απροσδόκητες πλούσιες ομοιοκαταληξίες, που εντείνουν το κλίμα του ανοίκειου.

Εισήλθε θριαμβικώς,εκοίταξε τα περιστέρια ζωντανά κι αμάδητα
τα πόδια του επί γης,οι οφθαλμοί προσηλωμένοι ες τη δίψα του αοράτου
προσπέρασε καταφρονετικά τους γραμματείς και μπήκε στ' άδυτα
του Ναού,με υπόκρουση ανώνυμο, γελοίο, ακατάγραφτο το νιάουρο ενός γάτου.

MIA ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗΣ ΤΑΞΕΩΣ ΑΓΩΝΙΑ

Στο πολύ σοβαρό αυτό βιβλίο για μια πολύ σοβαρή ιστορία, που είναι συνάμα ένα βιβλίο μοναχικό, ξένο προς τις τρέχουσες αναγνωστικές μας συνήθειες, δεν αμφισβητείται η αλήθεια της ιστορίας του Ιησού, των θαυμάτων του και της μετενσάρκωσής του. Το βιβλίο αποδέχεται το μέγιστο «σκάνδαλο» της ενανθρώπισης του Ιησού, και η φωνή του συγγραφέα είναι αυτή ενός πιστού.
Μάλλον θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα βιβλίο-τρομερή διαμαρτυρία και κραυγή ενός πιστού που δεν συγχωρεί στον Θεό του την εξ ορισμού αιτιολογημένη εμφάνιση του Κακού, αλλά επίσης ένα βιβλίο που δεν συγχωρεί την πλαδαρή, αδρανή, υπνώττουσα συνείδηση, την υποταγμένη στα συνθήματα και τα στερεότυπα σκέψη του αναγνώστη, για την οποία ακόμη και αυτή η ιστορία του Ιησού, που έχει διαδραματίσει κορυφαίο ρόλο στην πολιτική ιστορία των τελευταίων πέντε αιώνων σε οικουμενικό επίπεδο, εκπίπτει από αυτό που θα μπορούσε σήμερα να είναι για πιστούς, αγνωστικιστές και άθεους: μια βάση για να ξανασκεφτούμε αυτό που εκπηγάζει από τα θρησκευτικά δόγματα και τις αιματηρές συνέπειες της πολιτικής τους.

Υπό αμφισβήτηση

Αν το βιβλίο αυτό του Ηλία Λάγιου, όπως και το προηγούμενο, «Η αρπαγή της κούτας», υπερβαίνει προκλητικά τα εσκαμμένα, πιστεύω πως το κάνει όχι από ασέβεια αλλά από μια διαφορετικής τάξεως αγωνία. Αυτό που τίθεται υπό αμφισβήτηση είναι η συμβολική σημασία της μορφής του ανθρώπου από τη Γαλιλαία ως ακραίου συμβόλου της ταπεινότητας και της βασάνου. Όμως η αμφισβήτηση της αλληγορικής σημασίας των παραβολών, μοιάζει η ίδια να προσλαμβάνει αλληγορική μορφή: Τι είναι η ποίηση, μοιάζει να ρωτά ο ποιητής με το βιβλίο αυτό, μπροστά στο απανταχού εκκολαπτόμενο και θριαμβεύον Κακό;

Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου
ΤΑ ΝΕΑ, 15/1/2005