Εκτύπωση του άρθρου

 

 

 

Καμία εναντίωση προς τα εγκόσμια δεν υπήρξε δριμύτερη
                      από της Αντιγόνης

     (Τζορτζ Στάινερ. Μετά τη Βαβέλ, εκδ. Σκρίπτα, 2004, σελ. 88)

 

Το όνομα είναι  μήνυμα- nomen est omen, είπε ο λατίνος κωμωδιογράφος T. Maccius Plautus και μπορούμε να διαπιστώσουμε την αλήθεια αυτής της ρήσης στη Λογοτεχνία, όπου πάρα πολύ συχνά τα ονόματα των ηρώων  και των ηρωίδων έχουν άμεση σχέση με τον χαρακτήρα τους ή με το τέλος που τους επιφυλάσσει η μοίρα. Άλλοτε πάλι είναι κάποιο προσδιοριστικό επίθετο  που κάνει τον ήρωα διακριτόˑ του τονίζει τον χαρακτήρα, δηλαδή. Και για να μην επεκταθούμε σε πολλά, ας πάρουμε το όνομα  που εξ αρχής μας ενδιαφέρει και κάνει αμέσως τη διαφορά.

                                                 Αντιγόνη

Είναι αυτή που μάχεται, αυτή που αγωνίζεται, αυτή που δεν καταδέχεται συμβιβασμούς. Και τούτο γιατί η Αντιγόνη, η ηρωίδα του Σοφοκλή στην ομώνυμη τραγωδία, είναι αυτή η οποία κόντρα σε όλα τα αντίθετα και αντίξοα – χθεσινός εμφύλιος, βασιλική απαγόρευση, ποινή θανάτου, κορίτσι (γυναίκα) που κατά κανόνα δεν επιτρέπεται να πολεμάει ενάντια στους άντρες: εννοείν χρη τούτο μεν γυναίχ’ ότι έφυμεν, ως προς άνδρας ου μαχουμένα (δεν έχει σημασία αν δικαίως ή αδίκως πολεμάει, απλώς δεν επιτρέπεται οι γυναίκες να σηκώνουν κεφάλι), χωρίς γονείς ή άλλο οικογενειακό στήριγμα, υπό την εξουσία των ισχυρών-  αναλαμβάνει να παραβεί την εντολή του Κρέοντα και να θάψει τον τιμωρημένο να μείνει άθαφτος, νεκρό αδελφό της.  

Τι είναι εκείνο το οποίο κινεί την Αντιγόνη να δράσει; Η αγάπη προς τον αδελφό; Το κοινό αίμα; Το ηθικό χρέος προς τον νεκρό, εφόσον είναι έγκλημα να αφήσουμε άταφους τους νεκρούς; Να θυμηθούμε ότι η Αντιγόνη γράφεται γύρω στο 442 π.Χ. και ότι οι νικητές στη Ναυμαχία των Αργινουσών, το 406,  οι δέκα στρατηγοί, θα τιμωρηθούν με θάνατο, επειδή άφησαν άταφους τους νεκρούς της ναυμαχίας. Ωστόσο, επιβάλλεται να αφεθεί άταφος για τιμωρία ο εχθρός, όπως διδάσκει ο Πλάτων στους Νόμους, ΙΧ, 873. Από την άλλη, πάλι, οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς Πέρσες στον Μαραθώνα, διότι όπως μας θυμίζει ο Bowra «το να καλύψουν με χώμα το σώμα ενός ανθρώπου ήταν ιερή πράξη» (βλ. Συμεών Γρ. Σταμπουλού, Σοφοκλέους Αντιγόνη και σελίδες για την Αντιγόνη, εκδ Gutenberg, 2017, sel. 20) .    

Κάποιοι μίλησαν για φεμινισμό και κάποιοι αντέδρασαν βίαια στην ιδέα. Mπορεί κανείς να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει και με την θέση και με την άρνηση. Φεμινισμός; Δηλαδή η Αντιγόνη αντιδρά ως γυναίκα καταπιεζόμενη επειδή δεν μπορεί να κάνει ό,τι θέλει; Μα τότε δεν θα έπρεπε να ισχύουν οι νόμοι. Πολύ  σωστά, ο Σοφοκλής βάζει στο στόμα του Κρέοντα τον υπέρτατο νόμο. Πρώτα η  Πόλη κι έπειτα οι Πολίτες και οι αγαπημένοι τους:

Η δ’ έστίν η  σώζουσα και ταύτης έπι
πλέοντες ορθής  τους φίλους ποιούμεθα

Όταν η Πόλη είνοι καλά τότε κι εμείς είμαστε καλά και κάνουμε φίλους. Η Αντιγόνη όμως αντιδρά και επικαλείται τα «άγραπτα κασφαλή θεών νόμιμα»: 

ου γαρ τι μοι Ζευς ήν ο κηρύξας τάδε,
ούδ’ η ξύνοικος των θεών Δίκη
τοιούσδ’ εν ανθρώποισιν ώρισεν νόμους
ουδέ σθένειν τοσούτον  ωόμην τα σα
κηρύγμαθ’ ώστε άγραπτα κασφαλή θεών
νόμιμα δύνασθαι θνητόν γ’ ονθ’ υπερδραμείν

και αποκαλεί «κηρύγματα» αυτά που ο Κρέων  ονομάζει «νόμους». Έχουμε ήδη μια μεγάλη αμφισβήτηση του τι είναι «νόμος» και αν μπορεί ως εκ της θέσεώς του ο άρχοντας να υπερβαίνει με τον δικό του νόμο τα «άγραπτα κασφαλή θεών νόμιμα», όχι απλώς νόμους άλλων νομοθετών. Εδώ η Αντιγόνη δεν είναι μια «φεμινίστρια». Αίρεται πάνω από ταμπέλες εφήμερες και αφορώσες το φύλο. Δεν είναι η γυναίκα που αντιδρά στην αντρική καταπίεση, αλλά είναι η πολίτις- ο άνθρωπος  που αντιδρά στον δυνάστη και ιερόσυλο αφέντη. Οπότε η Αντιγόνη τηρώντας τα «νόμιμα» των θεών υποβιβάζει τους νόμους του Κρέοντα, σε «κηρύγματα». Έχουμε πλέον στην ορχήστρα δύο ήρωες με τον καθένα να δίνει το δικό του νόημα στις λέξεις.  το νόημα που εκείνος θέλει. Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, θα έλεγε εδώ ο Πρωταγόρας.

Ένα παράδειγμα του ήθους των ηρώων μάς δίνει μια σύντομη αλλά πολύ δυναμική (σε ελεύθερη απόδοση) στιχομυθία:

 -Κρέων: ήξερες πως το είχα απαγορεύσει; (έχει μεγαλύτερο βάρος η γνώση της απαγόρευσης. Σημαίνει πως δεν τον υπολογίζει)

-Αντιγόνη: το ’ξερα. Όλοι το ’ξεραν    (έχει επίγνωση των συνεπειών η Αντιγόνη)

-Κρέων: και τόλμησες;

-Αντιγόνη: δεν μου το απαγόρευσε ο Δίας ούτε η Δίκη…

-Χορός: σκληρός ο χαρακτήρας της «παιδός»ˑ σαν του πατέρα της…

-Κρέων: το σκληρό εύκολα σπάει (με άλλα λόγια, θα στην μαλακώσω εγώ)

-Αντιγόνη: Γιατί, τι θα μου κάνεις, πέρα από το να με σκοτώσεις;

-Κρέων: έχω εσένα κι έχω τα πάντα

(Σαν να λέει πως το καλύτερο παράδειγμα επιβολής της δύναμής μου είσαι εσύ, η συγγενής, η κόρη της αδελφής μου).

-Αντιγόνη: Αν όλοι αυτοί εδώ (και δείχνει τον χορό) δεν έτρεμαν από φόβο,  θα συμφωνούσαν μαζί μου

-Κρέων : κι εσύ δεν ντρέπεσαι να είσαι διαφορετική; (αυτοί φοβούνται  εσύ γιατί όχι;)

-Αντιγόνη: τον αδελφό μου τιμώ, δεν είναι ντροπή

-Κρέων: αγάπα τον, λοιπόν, και  στον Άδη που θα πας.

 Για τους άθεους και νεωτεριστές, ο Κρέων, δηλαδή ο Σοφοκλής που είναι μαθητής των σοφιστών, δεν φοβάται την τιμωρία των θεών. Όμως είναι πάλι ο Σοφοκλής,   που δεν κλείνει τα ώτα στους άγραφους νόμους, θυμίζοντάς μας πάντα τον χρυσό κανόνα των αρχαίων, το μέτρον άριστον, το οποίο βεβαίως κανείς από τους δύο ήρωες δεν τηρεί. Ούτε ο Κρέων ως μεγαλύτερος και άρχοντας της πόλης ούτε η Αντιγόνη ως νεότερη και οφείλουσα σεβασμό στον μεγαλύτερο και άρχοντα της πόλης. Και είναι εδώ που η Αντιγόνη κάνει τη μεγάλη διαφορά από την αδελφή της την Ισμήνη και την ακόμη μεγαλύτερη την Βασίλισσα Ευρυδίκη. Η Αντιγόνη αίρεται στην κλίμακα των ηρώων του Σοφοκλή. Αναδεικνύεται  «ως έδει είναι», όπως έπρεπε να είναι.

Έχουμε λοιπόν έναν Κρέοντα που αυταρχικά επιβάλλει νόμους τηρητέους επί ποινή θανάτου για τους παραβάτες, απαξιώνοντας, τελείως, τα των θεών «νόμιμα», και μία Αντιγόνη που επιμένει να τηρεί μόνο τα των θεών «νόμιμα». Έναν μοντέρνο και μία παραδοσιακή, εκεί που θα περίμενε κανείς το ακριβώς αντίστροφο. Σαν να έχουν αντιστραφεί οι όροι. Και η Αντιγόνη σηκώνει κεφάλι. Γιατί η Αντιγόνη δεν είναι μία συνηθισμένη κόρη ή γυναίκα. Στην τραγωδία «παίζει» και με τις δύο εκδοχές.  Άλλοτε είναι η κόρη του ατίθασου Οιδίποδα, άλλοτε η γυναίκα που δεν πρέπει να τα βάζει με άντρες και που ακόμα έχει ρόλο ρυθμιστικό στη ζωή του Αίμονα,  όπως ισχυρίζεται ο Κρέων.

Όταν ο Αίμων θα καταφθάσει ανήσυχος,  θα πάρει το μέρος της Αντιγόνης, διακριτικά, θα επικαλεστεί την κοινή γνώμη, δημοκρατικά, και θα αναφέρει πως όλος ο λαός στενάζει για την κόρη. Με τη σειρά του, θα αναδειχτεί και αυτός γνήσιο τέκνο των σοφιστών και σαν διπλωμάτης θα χειριστεί το θέμα για να απαλλάξει την κόρη, αλλά και για να σώσει τον πατέρα από το πολιτικό ολίσθημα. Όμως αγωνίζεται ματαίως. Ο Κρέων θα γίνει έξω φρενών και το επεισόδιο θα λήξει με τον Αίμονα να φεύγει απελπισμένος και τον Κρέοντα να ορύεται ότι έχει γίνει «δούλος μιας γυναίκας», δείχνοντας τώρα και την αντίληψη που είχαν οι αρχαίοι για την κατωτερότητα της γυναίκας. Διπλή ντροπή για τον Αίμονα, κατά τον Κρέοντα, πάντα. 

Μια άλλη συμπεριφορά, διαφορετική μέσα στο έργο, είναι αυτή της Ισμήνης και ακόμα μία της Ευρυδίκης. Μία κλιμάκωση από ύψος της πρώτης έως το κοινωνικώς επιβεβλημένο της εποχής με φορέα την τρίτη. Η ενδιάμεση, η Ισμήνη, έχει τη φωνή της λογικής, θυμάται πως είναι γυναίκα και στον κόσμο που ζει δεν μπορεί παρά να υπακούει και να μην τα βάζει με τους άντρες. Όταν θέλει να πεθάνει μαζί με την αδελφή της δεν το κάνει από ηρωισμό αλλά από απελπισία και υπαρξιακή μοναξιά   μέσα στον ερημωμένο οικογενειακό κύκλο. Ούτε από πολιτική σκέψη, ούτε από αντίδραση. Η Ευρυδίκη, σύζυγος του Κρέοντα και μητέρα του Αίμονα, είναι της παλαιότερης γενιάς και συμπεριφοράς. Είναι εκείνη η γυναίκα για την οποία θα μιλήσει ο Περικλής στον Επιτάφιο. Δηλαδή εκείνη που δεν πρέπει να ακούγεται ούτε για καλό ούτε για κακό. Η αφανής. Η Ευρυδίκη έχει βιώσει τις ίδιες δυστυχίες με τις δύο προηγούμενες ηρωίδες, είναι συγγενείς με τις δύο αδελφές και κόρες του Οιδίποδα, έχει βιώσει την τραγωδία και αυτή. Στο ίδιο παλάτι ζει. Αθόρυβα και κρυφά υπομένει τις συμφορές.  Βγαίνει μόνο για να κάνει θυσία στους θεούς και να τους παρακαλέσει να βάλουν το χέρι τους. Ματαίως. Όταν θα μάθει τα κακά νέα, δεν θα εκθέσει σε κοινή θέα το πένθος της,  δεν θα ουρλιάξει από πόνο, δεν θα συμπαρασταθεί στον Κρέοντα  σύζυγό της, χωρίς μιλιά, θα αυτοκτονήσει και με την  αυτοκτονία της θα τον καταγγείλει, τουλάχιστον, για τον θάνατο του γιου της. Η αυτοκτονία της Ευρυδίκης είναι και αυτή μια στάση-αντίσταση,  παθητική όμως και αυτοεξοντωτική. Πεθαίνω γιατί δεν μπορώ χωρίς το παιδί μου. 
Η Αντιγόνη, όμως με τον θάνατό της θα ρίξει τον σπόρο της διαφοράς στον κόσμο. Της διαφωράς (με ωμέγα) όπως την όρισε ο Ζακ Ντεριντά  -difference/ differance-  για να δείξει το μέγεθος της απόστασης της λέξης από το νόημα της, ανάμεσα σε πολλά και δύσκολα για την περίστασή μας άλλα. Ο Ντελεζ πάλι υποστηρίζει ότι  «Η Διαφορά είναι το στοίχημα για την αναβάθμιση της θέασης του όντος. Η Επανάληψη είναι η Ιστορία» (βλ. περισσότερα, Γιώργος Βέης, Διαφορά και επανάληψη του Ζιλ Ντελέζ, Book Press, 27 Ιουνίου 2020). Η Αντιγόνη συνιστά αυτή την αναβάθμιση του όντος, γίνεται η ηρωίδα όπως έπρεπε να είναι- «ως έδει είναι», όπως όλοι οι ήρωες του Σοφοκλή.   

Ακριβώς λοιπόν, πάνω στη διαφορά και διαφωρά θα παίξει το παιχνίδι του ο Σοφοκλής, διότι και οι δύο –Κρέων και Αντιγόνη- διαφέρουν, όπως είπαμε,  ως προς τον στόχο, αλλά μοιάζουν ως προς τον χαρακτήρα. Από την ίδια ανυποχώρητη στόφα, δύο ήρωες ισχυροί και αντιστρόφως ανάλογοι που όταν συγκρουστούν φέρνουν όλεθρο. Τους διακρίνει η «ισοδυναμία εν διαφορά» ή “equivalence in difference”, όπως την έχει ορίσει, για άλλους λόγους βέβαια, ο Ρομάν Γιάκομπσον»

Ο Κρέων είναι ένα κοκτέιλ από ανωτερότητες: του άρχοντα προς τους πολίτες, του ζωντανού προς τους νεκρούς, του ανδρός προς την γυναίκα,  των προσωπικών του κηρυγμάτων προς τους νόμους, του κοσμικού δικαίου προς τον άγραφο ιερό  νόμο, το έθος. Είναι και αυτός μια διαφορετικότητα.

Η Αντιγόνη έχει επίγνωση της κατάστασής της, αλλά όπως καταθέτει ο  Τζορζ Στάινερ «η αρπάγη της αλήθειας είναι μέσα της πιο  έντονη από τη γνώση» (Ο θάνατος της τραγωδίας, μετφ. Φώντα Κονδύλη, εκδ. Εγνατία, σελ. 10), γι αυτό θρηνεί, κόπτεται. Ο κομμός της τονίζει το μέγεθος της θυσίας. Δεν πετάει τη ζωή της αλλά τη θυσιάζει για τον αδελφό της. Όμως, ενώ ο Σοφοκλής «σκοτώνει» την Αντιγόνη, σαν ηρωίδα, που την κλαίει λαός (για να θυμηθούμε και τον Κωστή Παλαμά και τον «Παύλο Μελά»), αφήνει ζωντανό τον Κρέονταˑ για να τον ταπεινώσει και να του δείξει ότι μέσα σε μια μέρα κέρδισε και έχασε τα πάντα γιατί δεν είχε σύνεση, που όφειλε να έχει ως άρχοντας που κρατάει το τιμόνι μιας χώρας. Να καταρρακωθεί, να μετανοιώσει και να βιώσει την ταπείνωση. Να  γίνει όπως ο Οιδίπους – τυφλός τα τ’ ώτα τον τε νουν - όταν τον έδιωχνε από τη πόλη. Να νιώσει και αυτός την αλήθεια της ανεπανόρθωτης καταστροφής.

Η Αντιγόνη, όμως, έπρεπε να πεθάνει δικαιωμένη, δείχνοντας πώς  υπερασπίζεται κανείς τις ιδέες του. Και αυτό είναι που την κάνει διαφορετική και διαφωτερική. Η Αντιγόνη με το παράδειγμά της παραμένει παγκόσμιο σημείο αναφοράς και ΔΙΑΦΟΡΑΣ. 
 

Ανθούλα Δανιήλ
© Poeticanet 

 


Ημ/νία δημοσίευσης: 1 Απριλίου 2021