ΕΥΣΤΑΘΙΑ ΠΟΛΙΤΗ

 

© Poeticanet 

 

 

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879): μια ποιητική γραφή στραμμένη στην ιστορία

 

Εφλόγισε τον ουρανό
Τ’ αστέρι μου μιαν ώρα
 Ποιος το θυμάται τώρα;…

 

«Έτος Βαλαωρίτη» το 2024 για την Λευκάδα, αφιερωμένο στα 200 χρόνια από τη γέννηση του Λευκάδιου ποιητή, Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Για τους κορυφαίους της ποίησής μας, οι επέτειοι, όταν στρογγυλεύουν τα χρόνια από τη γέννηση ή το θάνατό τους, αποτελούν ευκαιρίες να επιστρέφουμε στον βίο και το έργο τους και να αναστοχαζόμαστε πώς αυτό συνδιαλέγεται με τη δική μας εποχή. Ο Λίνος Πολίτης μιλώντας για τον Σολωμό σε μια ανάλογη περίσταση έλεγε ότι οι επέτειοι είναι ευκαιρίες για να επιστρέψει κάθε γενιά σε παλιότερα κείμενα για να δει αν έχουν κάτι να της πουν, αν έχουν να τις μιλήσουν.

Ο Τίτος Πατρίκιος στην παρουσίαση του βιβλίου του Αλέξη Πολίτη «Διαβάζοντας Ποίηση» στο βιβλιοπωλείο Ιανός τον περασμένο Μάρτη, όταν ρωτήθηκε πότε άρχισε να διαβάζει ποίηση και να συνδέεται μαζί της, απάντησε ως εξής: Ποίηση από πολύ νωρίς άρχισα να διαβάζω ή να ακούω, πήγαινα και σε θέατρα που γινόταν απαγγελία ποίησης από πολύ μικρός. Θυμάμαι λ.χ. τον Ορέστη Λάσκο και τα σατιρικά του ποιήματα για τον πόλεμο των Ιταλών στην Αιθιοπία – Αβυσσηνία. Αλλά, εκεί που αισθάνθηκα πραγματικά να με σαγηνεύει η ποίηση και να θέλω πραγματικά να την ακολουθήσω και να γράψω και εγώ με τον ίδιο τρόπο είναι ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο οποίος με καταμάγεψε και με κατενθουσίασε όταν μας επετέθη η Ιταλία και άρχισε ο πόλεμος και όλη η πατριωτική φλόγα που μας άναψε η Αντίσταση. Και οι πρώτες νίκες απέναντι στους εισβολείς με οδήγησαν στη συστηματική  για να μη πω μανιακή ανάγνωση του Βαλαωρίτη που μας έδινε ποιητική απάντηση και ποιητική διέξοδο στα όσα συνέβαιναν στο μέτωπο.

Έτσι «μίλησε» η ποίηση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη στο δωδεκάχρονο αγόρι - που ήταν το 1940 ο Τίτος Πατρίκιος - μεσούντος του ελληνοϊταλικού πολέμου αφυπνίζοντας τη δική του μούσα.

Ας πιάσουμε όμως το νήμα από την αρχή και να θυμηθούμε τα μεγάλα γεγονότα-σταθμούς που όρισαν τον βίο του ποιητή και καθόρισαν την προσωπικότητα και το έργο του, αλλά και πλευρές του που είναι λιγότερο προβεβλημένες.                                                               

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης γεννήθηκε στην Λευκάδα την 1^η Σεπτέμβρη του 1824, όταν η Λευκάδα και όλα τα Επτάνησα βρίσκονταν υπό την Αγγλική Προστασία, ενώ στον τουρκοκρατούμενο ελλαδικό χώρο ήταν σε εξέλιξη η Επανάσταση. Γονείς του ήταν ο γερουσιαστής Ιωάννης Βαλαωρίτης με απώτερη καταγωγή από αρματολούς της Ευρυτανίας που είχαν πολεμήσει στο πλευρό των Βενετών κατά τους Βενετο-Τουρκικούς πολέμους και είχαν λάβει ως αντάλλαγμα μεγάλη κτηματική περιουσία στην Λευκάδα. Μητέρα του η Αναστασία Τυπάλδου Φορέστη από αριστοκρατική οικογένεια της Κεφαλλονιάς.

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης μετά τις εγκύκλιες κατ’ οίκον σπουδές του και την φοίτησή του στην Ιόνιο Ακαδημία της Κέρκυρας, κατά το σύνηθες της Επτανησιακής ελίτ θα ακολουθήσει την peregrinatio academica (ακαδημαϊκή περιήγηση) σε Πανεπιστήμια της Ευρώπης: Γενεύη, Παρίσι, Πίζα – όπου από το τελευταίο θα ανακηρυχθεί διδάκτωρ της Νομικής Σχολής. Κατά την διάρκεια των σπουδών του στην Ιταλία θα μετάσχει στις επαναστατικές κινήσεις και τις πατριωτικές οργανώσεις για την απελευθέρωση της Ιταλίας. Είναι η περίοδος που στην Ευρώπη επικρατεί ένα γενικότερο κλίμα ξεσηκωμού εναντίον των μοναρχικών καθεστώτων. Παράλληλα με την επαναστατική του δράση, ταξιδεύει, διαβάζει Ιταλούς και Γάλλους ποιητές επηρεάζεται από τον ιταλικό και γαλλικό ρομαντισμό και έρχεται σε επαφή με την φιλοσοφία του Κάντ και του Χέγκελ. Το 1847 θα εκδώσει και ο ίδιος την πρώτη του ποιητική συλλογή Στιχουργήματα, πρώτα στην Κέρκυρα και μετά στην Αθήνα, με τη γενική αφιέρωση «εις την πατρίδα μου». Το 1852 παντρεύεται την Ελοϊσία Τυπάλδου – Πρετεντέρη, κόρη του Αιμίλιου Τυπάλδου, επιφανούς λογίου της ελληνικής παροικίας της Βενετίας και το 1853 εγκαθίστανται στην Λευκάδα όπου η ενασχόληση με την πολιτική θα γίνει ακόμα πιο έντονη.

Το 1857 εκδίδει την δεύτερη ποιητική συλλογή του Μνημόσυνα, και την ίδια χρονιά εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής Λευκάδας στη Βουλή των Ιονίων Νήσων. Ως πολιτικός θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην Ένωση των Επτανήσων με το ελληνικό βασίλειο και μετά το 1864 από το αθηναϊκό κοινοβούλιο ως βουλευτής του κόμματος του Αλέξανδρου Κουμουνδούρου – εκλέχτηκε δύο φορές (το 1865 και το 1868) - θα αγωνιστεί για τα εθνικά ζητήματα, την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Κρήτης. Η πολιτική σύντομα θα τον απογοητεύσει, αντιλαμβανόμενος τα παιχνίδια εξουσίας, τις αυθαιρεσίες, τη διαφθορά και τις νοθείες σε κάθε έκφανσή της. Δύο φορές θα του προταθεί υπουργική θέση, και τις δύο θα αρνηθεί, θεωρώντας τον εαυτό του ακατάλληλο για την ενεργή πολιτική με τους όρους που ασκούνταν. Και αν η δημόσια ζωή του Βαλαωρίτη ήταν γεμάτη απογοητεύσεις η ιδιωτική ζωή του ήταν οδυνηρότερη. Από νωρίς τον ακολουθεί η σκιά του θανάτου. Το 1853 πεθαίνει η πρωτότοκη κόρη του Μαρία σε ηλικία 2 ετών, για την οποία θα γράψει το «Ψυχοσάββατο»:

Τη νύχτα τα μεσάνυχτα
εκεί που καρτερούσα
νά ’λθει η Μαρία να με βρει
κι έστεκα κι αγρυπνούσα,
μέσα στο φως του φεγγαριού
μου φάνη πως την είδα
πὄφευγε σαν αχτίδα.

Την επόμενη χρονιά πεθαίνουν οι γονείς του. Το 1866 θα χάσει άλλη μία κόρη που πεθαίνει νεογέννητη – Μαρία και εκείνη. Το 1869  ο σεισμός στο Ιόνιο ισοπεδώνει το πατρικό του σπίτι. Στις εκλογές του ίδιου έτους δεν θα επιδιώξει να θέσει υποψηφιότητα για το βουλευτικό αξίωμα, θα αποχωρήσει από την Αθήνα και θα εγκατασταθεί στο ιδιόκτητο νησάκι του, τη Μαδουρή, όπου ο χρόνος του θα μοιράζεται στη μελέτη, την συγγραφή , την άσκηση πολιτικής σε τοπικό επίπεδο και την εμπλοκή του στην οργάνωση απελευθερωτικών κινήσεων στην Ήπειρο. Τα τελευταία χρόνια της ζωής θα σημαδευτούν από αλλεπάλληλα οικογενειακά ατυχή συμβάντα που θα κλονίσουν ανεπιστρεπτί την υγεία του. Το 1875 πεθαίνει στη Βενετία η πεντάχρονη κόρη του Ναθαλία. Το 1878 ο γιος του Αιμίλιος νοσεί βαριά από φυματίωση για το λόγο αυτό εγκαθίσταται στην Μαδέρα της Ισπανίας όπου έχει κοντά του τη μητέρα του. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης χωρίς κανέναν δικό του στο πλευρό του πεθαίνει από καρδιακή προσβολή στις 24 Ιουλίου 1879 πριν κλείσει τα 55 του χρόνια. Στον τάφο του, πίσω από το ιερό βήμα της οικογενειακής εκκλησίας του Παντοκράτορα στην Λευκάδα είναι χαραγμένοι σύμφωνα με την επιθυμία του οι εξής στίχοι από το Δεύτερο Άσμα της Κυρά Φροσύνης:

Τί φιλί που ’ταν εκείνο! Έχει μέσα του κρυμμένη
τη στιγμή, που τον επάνω με τον κάτω κόσμο δένει.
Έχει μέσα του το σχώριο, το τρισάγιο, το λιβάνι,
το λουλούδι που βλαστάνει
εις τη χέρσα γη του τάφου! Έχει μέσα την ελπίδα,
τ’ όνειρο του πεθαμένου, το κιβούρι, τη σανίδα,
που μας κάνει κι αναπλέμε μέσα στο άβαθο το μνήμα,
μες στου απέραντου του χρόνου το κατάμαυρο το κύμα.
Το θυμούμαι κι εγώ ακόμα!
Όταν το ’ριξα στα μάτια, όταν το ’ριξα στο στόμα
του παιδιού μου, της μητέρας… Το θυμούμαι, δεν μ’ αφήνει
κι από τώρα το γυρεύω, Χριστιανοί μου, ελεημοσύνη.
Όταν έλθει εκείνη η ώρα σε παράμερη μιαν άκρη
να με χώσετε κι εμένα μ’ ένα σχώριο, μ’ ένα δάκρυ.

H νεοελληνική κριτική στο πρόσωπο και το έργο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, αναγνώρισε τον διάδοχο του Σολωμού και τον ενέταξε στην ποιητική τριανδρία των κορυφαίων του αιώνα του, μαζί με τους δύο Επτανήσιους ομοτέχνους του, τον Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο. Το πλαίσιο που διαμόρφωσε την προσωπικότητα και τον ποιητικό του λόγο και μέσα στο οποίο πρέπει να επιχειρούμε την αξιολόγησή του είναι τα εθνικά, πολιτικοκοινωνικά και πνευματικά γεγονότα των πρώτων πενήντα χρόνων του ελεύθερου κράτους (1830-1880) που ορίζονται από την Επανάσταση, τη δημιουργία του ανεξάρτητου κράτους, τις πολιτικές και πολιτειακές αλλαγές, την πολιτική διάσπαση των Ελλήνων, την αμφισβήτηση της καταγωγής τους, την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, τη Μεγάλη Ιδέα, τη θεμελίωση της εθνικής ιδεολογίας και της ιστορικής συνέχειας του Ελληνισμού στο τρίσημο σχήμα Αρχαιότητα-Βυζάντιο-Νέος Ελληνισμός, όπως το αποτύπωσαν ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος και ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Στην ζοφερή εκείνη πραγματικότητα της πεντηκονταετίας  που ακολούθησε την Επανάσταση η ποίηση απέκτησε έναν ρόλο εκτονωτικό και παραμυθητικό. Μέσα από την ποιητική δημιουργία η ελληνική κοινωνία ήλπιζε σ’ ένα απότομο ποιοτικό άλμα που θα τις χάριζε το καινούργιο, επιθυμητό πρόσωπο. Η Μεγάλη Ιδέα ήταν η πρώτη ουτοπία που ενστερνίστηκαν οι Έλληνες για να ανακάμψουν ηθικά. Η ποίηση ήταν το δεύτερο αποκούμπι τους. Ιδίως η ρομαντική ποίηση, με τη ρητορεία, την παραφουσκωμένη έκφραση, την υπερβολή που την χαρακτηρίζει, τους πρόσφερε μια διέξοδο από την πεζή και αντίξοη πραγματικότητα. Η Μεγάλη Ιδέα γίνεται το κέντρο της ποιητικής δημιουργίας του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη επειδή η ποίηση για εκείνον νοείται ως «εθνική δράση και διαρκής επανάσταση», ως ηρωικό άσμα και «πιστή εξιστόρησις των παθημάτων και μαρτυρίων του Έθνους». Περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον ρομαντικό ποιητή της εποχής του, η ποίησή του διακρίνεται για την αντιστοιχία της με τα ορατά, εθνικά, πολιτικά και ιδεολογικά προβλήματα του καιρού του.

Ο ίδιος υποστήριζε ότι η μόνη δυνατή ποίηση είναι μια ποίηση ιστορική. Στα Ποιήματά του (Μνημόσυνα, Κυρά Φροσύνη, Αθανάσιος Διάκος, Φωτεινός) πηγαίνει να συναντήσει τα ιστορικά πρόσωπα στην ιστορική «στιγμή» τους και να αφηγηθεί την προσωπική θυσία τους στο βωμό του έθνους με το πάθος του ιστορικού. Ο πνιγμός της κυρά Φροσύνης (παρουσιασμένος με λεπτομέρειες πραγματιστικές λαογραφικής ή ιστορικής μελέτης), ο Αθανάσιος Διάκος, προλογισμένος με την ίδια φροντίδα να δοθούν ακριβώς οι περιστάσεις και τα προηγούμενα της μάχης και της ύψιστης θυσίας, ο Φωτεινός – που μια και μόνο χειρονομία – η εκδίωξη των σκύλων του Γρατσιανού Τζώρτζη, πλασματικά οδηγεί στον ξεσηκωμό – την Επανάσταση της Βουκέντρας – είναι όλες κορυφαίες στιγμές όπου συνοψίζεται η ιστορία σε μια μόνη πράξη ηρωισμού. Αλλά και στα μικρότερα ποιήματα στον Κατζαντώνη, στον Αστραπόγιαννο, τον Σαμουήλ, τη Φυγή, τον Ευθύμιο Βλαχάβα, το ποίημα για τον Ανδριάντα του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄ συνοψίζονται οι πράξεις των ηρώων του ’21 και των προηγηθέντων αγώνων των Κλεφτών και των Αρματολών. Οι εισαγωγές και οι σημειώσεις που συνοδεύουν τα ποιήματά του σε λόγια διάλεκτο αποτελούν το αναγκαίο συμπλήρωμα αλλά και την προϋπόθεση της ανάγνωσης των ποιημάτων του τοποθετώντας τα με ακρίβεια στον χωροχρόνο της ιστορίας. Οι λεπτομέρειες που βρίθουν στα ποιητικά του έργα ως συμπληρώματα, κατάλογοι, λεξιλόγια, αποτελούν έναν ενιαίο ποιητικό κόσμο, αναπόσπαστο από τη στιχουργία και αναδεικνύουν τον ποιητή ως ιστορικό, ερευνητή ηθών και εθίμων και παραδόσεων του ελληνικού έθνους. Έχει μια ιδιαίτερη σημασία το γεγονός ότι συγκέντρωνε ιστορικά στοιχεία για τους ήρωες του από έρευνές του στο Αρχειοφυλάκιο Λευκάδας και ότι μέχρι τα τέλη περίπου του 19ου αιώνα το ποιητικό του έργο λειτούργησε και ως ιστορικό ανάγνωσμα που διαβάστηκε ή ακούστηκε από όλα τα στρώματα της λευκαδίτικης κοινωνίας.  Από το 1884 και μετά, τα ποιήματά του καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος των σχολικών αναγνωστικών λόγω των πατριωτικών θεμάτων και του περιγραφικού χαρακτήρα τους, αλλά και θεωρούνται η καλύτερη δυνατή πηγή για τη μελέτη των Νέων Ελληνικών λόγω της στενής εγγύτητας τους με τα δημοτικά τραγούδια.

Επίκεντρο του ποιητικού κόσμου του Α. Βαλαωρίτη είναι η υπέρτατη θυσία – η θυσία που επανέρχεται ποικιλοτρόπως κάθε φορά – είτε  πρόκειται για ένα «Ξερριζωμένο δέντρο», ή για τον θάνατο προσφιλών συγγενών και φίλων. Ο θάνατος ιδωμένος ως μια μοίρα, του θνητού ανθρώπου, που με κάποιο τρόπο θυσιάζεται, συχνά πρόωρα, στην παιδική ηλικία ή στα νιάτα του, σε έναν εξίσου σκληρό και αδυσώπητο αφέντη όπως ήταν ο Τούρκος – στον Χάρο. Και στις δύο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με την θυσία της ανθρώπινης ζωής σε έναν ιστορικό και έναν υπαρξιακό αδυσώπητο και αλύγιστο δυνάστη που δεν σπλαχνιέται κανέναν.

Οι απώλειες που σημάδεψαν την προσωπική ζωή του είναι η ανοιχτή πληγή που τροφοδοτεί τα πολυάριθμα μνημόσυνα που έγραψε: Επί τω θανάτω της θυγατρός μου Ναθαλίας, Επί του τάφου του Μάρκου Φλαμπουριάρου, Επί του τάφου της θυγατρός Δρουμμόνδ Ουλφ, Μνημόσυνον επί του εν τω αθηναϊκώ νεκροταφείω μνήματος της οικογένειας Βερέττα: Τη Κυρία Χρυσούλα Βερέττα Σπέιδ, Εις τον φίλον μου Στέφανον Πιερρήν, Ρωξάνῃ Σούτσου κ.ά.

Από την άλλη επιτάφια ποιήματα είναι και αυτά που έγραψε για τους ιστορικούς ήρωες, τον Αστραπόγιαννο, τον Ευθύμη Βλαχάβα, το ποίημα για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄, το Δ΄ άσμα του Αθανάση Διάκου:

Χιλιάδες ήρθανε μεμιάς τριγύρω στο Θανάση
ψυχές μεγαλοδύναμες από τον άλλον κόσμο
με τα παλιά τους βάσανα, με την παλικαριά τους,
και του φιλούν το μέτωπο και τον περιδροσίζουν.
Στη σκοτεινή του φυλακή, γαλανοφορεμένες,
απλώνουν τα φτερούγια τους κι επάνωθέ του ανοίγουν
βαθύν απέραντο ουρανό και του τον αστερώνουν
μ’ αθάνατες ενθύμησες, μοσχοβολιές του τάφου.

Οι μεγάλοι ποιητές εκφράζονται μυθιστορικά προσλαμβάνοντας τον Ελληνισμό είτε φιλοσοφικά, όπως ο Σολωμός, είτε ως Ύμνο Πινδαρικό, όπως ο Κάλβος στις Ωδές του, είτε από τις ρίζες της νεότερης ιστορίας μας, όπως ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης. Άλλωστε η λογοτεχνία είναι το κατεξοχήν προνομιακό όχημα μεταξύ μύθου και ιστορίας για να αποτυπώσει μνήμες και εμπειρίες, και ο Βαλαωρίτης στο έργο του με σχολαστικότητα αποδίδει ποιητικά την ιστορία με ακριβείς περιγραφές και αναφορές,  άγνωστες ή λιγότερο γνωστές, σε πρόσωπα του αγώνα.

Αναμφισβήτητα η θέση του Βαλαωρίτη στην ελληνική λογοτεχνία είναι κορυφαία. Στα μέσα του 19^ου αιώνα κανένας άλλος ποιητής μετά την ημιτελή προσπάθεια του Σολωμού και την αναχρονιστική ιδιορρυθμία του Κάλβου – δεν έδωσε με τέτοια πληρότητα τον χώρο και τα όρια της δραματικής ποίησης – στο πλαίσιο του μυθιστορικού είδους. Το έργο του διακρίνεται για την έκταση σε συνδυασμό με την συνθετική του δύναμη, την δραματική ένταση και την τεχνοτροπική ποικιλία και φυσικά την διαχρονική απήχησή του.

Αν σήμερα εμείς αυτό δεν το βλέπουμε έχει να κάνει με τη δική μας αποκλειστικά αδυναμία και τα αιτούμενα της δικής μας εποχής. Τα θέματα που συγκίνησαν τότε τον Βαλαωρίτη υπήρξαν ο απόηχος μιας αγροτικής και αγωνιστικής περιόδου της ιστορίας μας – ο ίδιος είχε αποκαλέσει τον εαυτό του «χωριάτη ποιητή» σε μια επιστολή του προς τον Ροΐδη (3.11.1877) για τη φυσιολατρία στην ποίησή του και τη δημοτική γλώσσα του– που οι επόμενες γενιές ίσως απέτυχαν να διαβάσουν στο πλαίσιο του αστικού ευδαιμονισμού και της βιομηχανοποιημένης εποχής.

Ο βιογράφος του Βασίλειος Βυθούλκας περιγράφοντας στην νεκρολογία του τον ποιητή αποδίδει εύστοχα τα γνωρίσματα του χαρακτήρα του, και μαζί της ποίησής του:

Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης φύσεως δεξιάς, ευειδής, ευμήκης, ιπποτικός πλην απλοϊκός, αγαθός και λίαν δημοκρατικός, έχων φρόνημα υψηλόν, αίσθημα ευγενές, καρδίαν  τρυφεράν και πάλλουσαν πάντοτε υπέρ πάσης γενναίας ιδέας, ενθουσιασμόν πυρώδη, λάτρης του λαού μειλίχιος, κατεκήλει το ακροατήριον αγορεύων εν ταις βουλαίς. Τις των γνωρισάντων αυτόν δεν εθαύμασε τον τε ποιητήν και πολιτικόν άνδρα;

Βιβλιογραφία

Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Ένας ρομαντικός, επιμέλεια και ανθολόγηση Νάνος Βαλαωρίτης, εκδόσεις Ερμής, Αθήνα, 1998, 230 σ.

Γρηγόρης Γεράσιμος (Σύνθεση – επιμέλεια), Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ο αρματολός της λύρας, 1824-1879, Βίος, έργα, ανθολογία, κριτική, εικόνες, βιβλιογραφία, Αθήνα, Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, 1975, 

Ιστορητής και βάρδος: ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879), εισαγωγή-ανθολόγηση Κώστας Κουτσουρέλης, Σειρά: Δύο αιώνες ελληνικής ποίησης, Ίδρυμα Τάκης Σινόπουλος, Σπουδαστήριο Νεοελληνικής Ποίησης, Αθήνα 2022, 208σ.

Π. Δ. Μαστροδημήτρης, «Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879). Ο Ιστορικός – Εθνικός ποιητής και οι θέσεις της κριτικής», ανακοίνωση στην Η’ Επιστημονική Συνάντηση (Μνήμη Γ. Π. Σαββίδη. Θέματα νεοελληνικής φιλολογίας: Γραμματολογικά, εκδοτικά, κριτικά) του Τομέα Μεσαιωνικών και Νέων  Ανάτυπο από την «Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών», τ. ΛΑ΄ (1996-1997), 13σ.

Γιάννης Παπαθεοδώρου, Ρομαντικά Πεπρωμένα. Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης ως «εθνικός ποιητής», Βιβλιόραμα 2009, 439 σ.