Από τη σιωπή των χαρτιών στη ‘ μεθυστική εμπειρία της ανακάλυψης’

Λεύκιος Ζαφειρίου, Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2006, σελ. 166.

Γράφει: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΥΑΡΗΣ

 Την αναφορά μου αυτή στο βιβλίο του Λεύκιου Ζαφειρίου «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου» αρχίζω με σκέψεις προερχόμενες από ένα άλλο έργο που μόλις κυκλοφόρησε, το Γραφείο με θέα του Μario Vitti. Σχολιάζει, λοιπόν, στο αυτοβιογραφικό σημείωμά του ο Μ. Vitti την «πραγματική δόνηση», την «ευφρόσυνη ταραχή» και «μια δόση υπερηφάνειας» που του προκάλεσε ο εντοπισμός των χειρογράφων του Α. Κάλβου στη Βατικανή Βιβλιοθήκη, αυτών που και δημοσιοποίησε στα 1960 (εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα Οκτώβριος 2006, 315-317). Το ανασύρω και το ενσωματώνω στους προβληματισμούς μου όχι μόνο για την κοινότητα ενδιαφερόντων και τη φιλία των δύο συγγραφέων. Με παρακινεί η ερευνητική εμπειρία και το υπαρξιακό βάθος των λόγων του Μ. Vitti, όταν διαβαστούν παράλληλα με την κατάληξη του προλόγου του Λ. Ζαφειρίου (σ. 13) για την αφιέρωση της εργασίας του «στα παιδιά του Γυμνασίου Ριζοκαρπάσου που, ύστερα από είκοσι εννέα χρόνια, είδαν το σχολείο τους να λειτουργεί ξανά στο κατεχόμενο χωριό τους» και την ευγενική σιωπή για όσα οριακά ο ίδιος βίωσε στο εκκρεμές της ζωής του τα τελευταία χρόνια ως ερευνητής και ως δάσκαλος της φιλολογίας, όταν οι ανάγκες της αναζήτησης τον έφερναν από τα σιωπηρά σπουδαστήρια  και τα αστραφτερά αεροδρόμια της Ευρώπης  στο ύψωμα του Γυμνασίου Ριζοκαρπάσου, στην οδυνηρή πραγματικότητα των οδοφραγμάτων και των ελέγχων από τον τουρκικό στρατό στην κατεχόμενη πλευρά της Κύπρου. Αλλά γι’ αυτά ίσως μιλήσουμε με άλλη ευκαιρία.
   Στο πολυσχιδές περιεχόμενο της συγγραφής «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου» του Λ. Ζ., ο αναγνώστης διαπιστώνει με ευχαρίστηση ότι υπάρχουν πυκνά τοποθετημένα αναρίθμητα στοιχεία που ξεφεύγουν από τη στενότητα ενός απλού χρονολογικού πονήματος και προσεγγίζουν πεδία της φιλολογίας, της ιστορίας των ιδεών, της λογοτεχνίας και της αισθητικής και αφορούν όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά στον ευρωπαϊκό πολιτισμό σχεδόν στο σύνολό του, στις ανήσυχες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Ήδη η συμπερίληψη και ανατύπωση στο Επίμετρο της ωδής «Ελπίς πατρίδος», του πρώτου τυπωμένου ποιήματος του Α. Κάλβου στην ελληνική γλώσσα (Λονδίνο 1819), που ο Λ. Ζ. εντόπισε το καλοκαίρι του 2003 στα πλαίσια ερευνών του για τις ανάγκες της έκδοσης (πρόκειται για την τέταρτη ανατύπωση μετά από αυτές που πραγματοποίησαν με μικρή χρονική απόσταση τα περιοδικά Αντί, Πόρφυρας και η Οργάνωση Ελλήνων Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Κύπρου στη Λευκωσία στα 2003-2004), έρχεται προς επίρρωση αυτής της διαπίστωσης. Η αναλυτική εργογραφία του ποιητή, η καταγραφή των σωζόμενων χειρογράφων του και η προσθήκη εκτενούς βιβλιογραφίας ορθά παρατίθενται  στο σώμα για την πλήρη διαφώτιση του μη ειδικού αναγνώστη.        
    Επιπλέον, ενσωματώνεται οργανικά μια σπάνια εικονογράφηση που αναδεικνύει την προσεκτικά ντοκουμενταρισμένη παρουσίαση του θέματος μέσα από τις τρεις εκατοντάδες φωτογραφίες τόπων, προσώπων, επιστολών και χειρογράφων, εικόνες, γκραβούρες, πίνακες, που με ανείπωτες δυσκολίες συγκέντρωσε ο συγγραφέας, έχοντας το χάρισμα της αφοσίωσης στο καλβικό έργο. Έτσι, αποδίδονται τα περιβάλλοντα μέσα στα οποία κινήθηκε και τα πρόσωπα με τα οποία συνεργάστηκε ο Κάλβος, το πνευματικό κλίμα και οι συνθήκες μέσα στις οποίες  δραστηριοποιήθηκε στον ευρωπαϊκό και ελλαδικό (επτανησιακό κυρίως) χώρο. Πολύτιμο είναι λόγω του περιεχομένου το ευρετήριο προσώπων (πόσο καλά θα ήταν να μην είχε αφαιρεθεί για εκδοτικούς λόγους το ευρετήριο τόπων). Οι πληροφορίες για τη ζωή (και όσα σχετίζονται με αυτή) του Α. Κάλβου στο νέο βιβλίο του Λ. Ζαφειρίου συνθέτουν ένα καλειδοσκόπιο στοιχείων που προκύπτουν από τα χειρόγραφα, επιστολικά και άλλα τεκμήρια της αλληλογραφίας, καταγραφές φίλων και συνεργατών, πληροφορίες από έντυπα της εποχής, και όσα άλλα έφερε στο φως η έρευνα των τελευταίων σαράντα χρόνων. Κι όλα αυτά διότι ο φιλόλογος και ποιητής Λ. Ζαφειρίου, από την ισόβια τριβή με τα realia της ποιητικής ζωής και μορφής του Ανδρέα Κάλβου έφτασε σε μια εν δυνάμει διατριβή για το έργο και τον βίο του Κάλβου με τη μελέτη  «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου», και, λίγο νωρίτερα, στη συντριβή της λήθης γύρω από την ωδή «Ελπίς πατρίδος», που ήρθε στο φως χάρη στην επιμονή του ίδιου και τη διαδικτυακή εξόρμηση του νεαρού Τεύκρου Χαχολιάδη.

Είναι παρήγορο το γεγονός ότι στις μέρες μας παρατηρείται μια κινητικότητα έντονη και εποικοδομητική στα περί τον Ανδρέα Κάλβο (Ζάκυνθος 1792-Λάουθ 1869) δεδομένα. Αυτός ο διανοούμενος εκφραστής ενός δημοκρατικού πολυπολιτισμικού ρεύματος και του αγωνιζόμενου για εθνική αποκατάσταση  νέου ελληνισμού εμπνέει ακόμη τους ποιητές και τους μελετητές του 21ου αιώνα, μάλλον περισσότερο ποιοτικά από το παρελθόν. Ενδεικτικά αναφέρω ότι απασχολούν τους ερευνητές οι αισθητικές, κοινωνικές και ιδεολογικές αιτίες του ιδιόμορφου (μερικού;) «αποκλεισμού» του στο διάστημα 1826-1852 από την εκπαιδευτική και πνευματική ζωή της Κέρκυρας (Σωτ. Καψάσκης), η σχέση με την Επτανησιακή Σχολή (Ευρ. Γαραντούδης, M. Βίττι), η γλώσσα (Π.Δ. Μαστροδημήτρης, Χρ. Καραντζή) και η ποιητική του τέχνη (Ν. Βαγενάς, Κ.Σ. Κασσίνης, Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, Γ. Δάλλας). Δημοσιεύονται επιστολές και έγγραφα (Φ.Α. Δημητρακόπουλος, Γ. Ανδρειωμένος, Ν. Κουρκουμέλης, Βασ. Μπόμπου-Σταμάτη). Εκδίδονται και επανεκδίδονται ποιητικά έργα ( Γ. Δάλλας, Γ. Ανδρειωμένος, B. Bouvier), όπως και το φιλοσοφικό credo και οι πανεπιστημιακές διδαχές του στην Ιόνιο Ακαδημία (Παν. Δ. Αλιπράντης). Γνωστοποιούνται το διαβατήριο και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του ποιητή (Σπ. Ι. Ασδραχάς). Ως κορύφωση ανευρίσκεται από τον Λ. Ζαφειρίου η ωδή «Ελπίς πατρίδος» (2003) και συνοδεύεται από τη νέα έκδοση για το βίο και το έργο του Κάλβου.

    Ο Λ. Ζ. συνέθεσε με επιστημονική φιλολογική προσέγγιση και σχολίασε προσεκτικά ένα χρονολόγιο της ζωής και του έργου του μεγάλου Έλληνα ποιητή Ανδρέα Κάλβου, αφού αξιοποίησε την  δουλειά πολλών ερευνητών. Το εγχείρημα του έχει ως αφόρμηση τις επισημάνσεις του Γιώργου Σεφέρη από το 1942 (πρόλογος στην έκδοση των «Ωδών») για δύο μεγάλες ελλείψεις, δηλαδή την πλήρη έκδοση των δημιουργιών του Κάλβου (ποιημάτων, επιστολών, άρθρων, δοκιμίων, μαθηματαρίων κλπ) και τη βιογραφία του. Ακολουθώντας τον Γ. Σεφέρη, ο Λ.Ζ. επιμένει σε «μια αντικειμενική έκθεση όλων των εξακριβωμένων βιογραφικών πληροφοριών» και όχι στο «μυθιστόρημα της ζωής» του Κάλβου.  Κινείται έτσι στην κατεύθυνση που είχε υπομνήσει ο σημαντικός κριτικός και λόγιος Κώστας Προυσής στη βιβλιοκρισία που είχε δημοσιεύσει στα Κυπριακά Γράμματα (αρ. 83-84, Μάη –Ιούνη 1942), λίγο διάστημα μετά την έκδοση της «Λύρας», με πρόλογο Γ. Σεφέρη και την οικονομική αρωγή του Κύπριου Τζον Πηλαβάκη, από τον όμιλο των «Νεοαλεξανδρινών» στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, διαρκούντος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

   Ίσως ακόμη …«αγνοούμε» πολλά για τον Ανδρέα Κάλβο!…Αλλά πάντα υπάρχει  στο έργο και στη δράση του διανοητή αυτού «κάτι» που τον πάει ακμαίο και πέρα από τις όποιες σημερινές σχολικές προσεγγίσεις του καλβικού έργου μέσα από τα ματογυάλια  των «εθνικών προδιαγραφών» και των «επίσημων» ιστορικών θεωρήσεων. Πιο πέρα και από την  αντίληψη για τον μεταφυσικό ιδεαλιστή που προέβαλε η ομάδα των κατεστημένων στοχαστών με κύρια έκφραση τη μελέτη «Κάλβος, ποιητής της ιδέας» του Κωνσταντίνου Τσάτσου. Είναι  η ρωμαλέα  πολιτική ποίηση, ο ευρωπαϊκή πνοή στον προσανατολισμό του ως διανοουμένου, η έμπνευσή του από το ρουσσωικό φιλοσοφικό στοχασμό και τις γαλλικές επαναστατικές αρχές «Ελευθερία-Αρετή-Αδελφότητα- Δικαιοσύνη», η ανάμειξή του στο επαναστατικό κίνημα των Καρμπονάρων της Ιταλίας και οι διώξεις του, ο δημοκρατισμός και ο ριζοσπαστισμός της σκέψης του, η γνήσια καταδίκη της κοινωνικής αδικίας και της εθνικής-πολιτικής τυραννίας στα δημιουργήματά του. Αυτά που ερεύνησε και έφερε στο φως σε δύσκολους καιρούς ο  Κ. Πορφύρης με τη μελέτη «Ο Κάλβος Καρμπονάρος» και με άλλες εργασίες. Αυτά που πάντα ενθουσίαζαν μερίδα των Κυπρίων και των Ελλαδιτών. Αλλά και οι απογοητεύσεις που τον συνόδευαν ισοβίως, οι σιωπές για τις μετέπειτα συγγραφικές επιδόσεις και τις (αντιφατικές;) εκδοτικές ενασχολήσεις. Για όλους, λοιπόν, είναι χαρά που τίθεται και πάλι πανηγυρικά, αντί της βιαστικής τελείας, μία άνω τελεία στην έρευνα για τον Επτανήσιο μα και Ευρωπαίο διανοητή και ποιητή Ανδρέα Κάλβο, για  τη λογοτεχνία και τη γνώση του παρελθόντος.

  Με την ξεχωριστή προσπάθεια του Λ. Ζ., η Κύπρος και πάλι συμβάλλει στη συζήτηση και τη μελέτη του έργου του Α. Κάλβου. Μια προσέγγιση που εκκινεί από τους αδελφούς Ν. και Μ. Δ. Φραγκούδη (1887 και 1910), περνά από την Περσεφόνη Παπαδοπούλου (1913 και 1917), με τις μελέτες των Αντ. Ιντιάνου (1938, 1960) και  Σωφρόνη Α. Σωφρονίου, τα δημοσιεύματα στους Καιρούς της Κύπρου (1960), στα Κυπριακά Χρονικά (1960) και τα αφιερώματα της Νέας Εποχής στην Επανάσταση του 1821 (1961, 1962, 1971), φτάνει στην έκδοση των ποιητικών απάντων του Α. Κάλβου από τον Επτανήσιο λόγιο της Λευκωσίας Σπ. Μυλωνά (1992) και το αριστουργηματικό αφιέρωμα του λευκωσιάτικου περιοδικού Σημείο (τχ. 1, 1992, με τις κυπριακές συνεργασίες των Λ. Ζαφειρίου, Μιχάλη Πιερή, Λευτέρη Παπαλεοντίου).  Και μάλιστα αποφασιστικά, αφού πολύχρονη έρευνα, ψηφιακή   δικτύωση και συγκυρία ευνοϊκή συνέτειναν, στην εύρεση της άγνωστης ωδής - του σημαντικότερου, ίσως, λογοτεχνικού ντοκουμέντου των τελευταίων χρόνων- και στην ολοκλήρωση της μελέτης για τα βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία του Α. Κάλβου.
 
  Η σύνθεση «Ο βίος και το έργο του Ανδρέα Κάλβου» συνιστά, ασφαλώς, ένα νέο σημαντικό απόκτημα της νεοελληνικής γραμματείας από Κύπριο μελετητή, ένα τεκμήριο της αντίστασης στην αντιπνευματικότητα και το αλλοτριωτικό μένος των ημερών. Ειρήσθω εν παρόδω ότι η έκδοση έρχεται να επιβεβαιώσει, μεταξύ άλλων, το ότι η αγάπη και η αφοσίωση  είναι πιο ισχυρές από τις λάιτ κατασκευές των λογής «ιούδων που φιλούν υπέροχα» και προσκυνούν στη συμφεροντολογική –και εν πολλοίς φασιστική- προβολή του «μέσου γούστου», του «μέσου αναγνώστη», του «μέσου ανθρώπου» κλπ. Συγχρόνως, αποτελεί τεκμήριο της επιστημονικής προσπάθειας που κάνει μέρος των καθηγητών φιλολόγων της «μάχιμης εκπαίδευσης», με ανείπωτους κόπους, στη συγγραφή και την έρευνα, που παραμένει σκοτεινή ζώνη για τα Υπουργεία Παιδείας και Πολιτισμού.
    Είναι ευτυχής, μέσα στις συγκεκριμένες συγκυρίες,  η στιγμή της έκδοσης και η αναθέρμανση των συζητήσεων στα πλαίσια της ιστορίας της λογοτεχνίας, της ιστορίας των κοινωνικών και αισθητικών ιδεών. Οι «θερμοί θιασώτες» του έργου και του βίου του Α. Κάλβου, με την αγάπη και τον παλμό τους, τα τελευταία χρόνια δίνουν επιτυχώς τη μάχη με τη λήθη και το χρόνο, εμμένοντας στην προβολή του ζείδωρου καλβικού έργου. Παρά τις ελλείψεις, που κι ο συγγραφέας Λ. Ζ. υποπτεύεται, το βιογραφικό αυτό corpus του Ανδρέα Κάλβου καθίσταται πολύτιμο εργαλείο για όσους αποπειραθούν στο μέλλον τη σύνθεση μιας συστηματικής βιογραφίας του ποιητή ή και την αναζήτηση νέων αρχειακών δεδομένων και εντύπων πληροφοριών στα Επτάνησα, την Ιταλία, τη Γενεύη, τη Γαλλία, την Αγγλία και αλλού.
   Το ποιητικό έργο, ο πολυκύμαντος βίος και οι ευρωπαϊκοί πνευματικοί ορίζοντες του «Ζακυνθοκορφιάτη» Α. Κάλβου ερευνούνται επιτυχώς από τον  Λεύκιο Ζαφειρίου, με την εμβρίθεια ενός ιστορικού ερευνητή και την ευαίσθητη γραφή ενός λογοτέχνη. Άραγε, μια μακροχρόνια διαδρομή  μέσα σε αποσιωπήσεις φτάνει στο τέλος;

Γιώργος Μύαρης

Δημοσίευση: περ. Αντί, τχ. 880, 3.11.2006.