Η Ατλαντίδα του Τώρα

Ομιλία του Σάββα Μιχαήλ στην παρουσίαση του βιβλίου

του Δημήτρη Κατσαγάνη

ΔΙΑΜΕΡΙΣΕΙΣ

στις 12 Δεκεμβρίου 2005 στο Δημαρχείο Καισαριανής

 

 

1. …
και η Ατλαντίδα που ήταν κάποτε εκεί
βουίζει και ψάχνεται
στα χείλη του να μιληθεί σαν Τώρα¹

Η βυθισμένη ήπειρος των περασμένων αναδύεται με υπόκωφη βοή. Έρχεται από το βυθό του κάποτε. Ψάχνει το δρόμο για να φανεί στο φευγαλέο κύμα της ομιλίας, για να μιληθεί σαν Τώρα, στο κύμα του Τώρα, στα χείλη του ποιητή. Μα υπάρχει Τώρα;

Ο ποιητής Δημήτρης Κατσαγάνης (ΔΚ) νοιώθει έκπληξη από την επανεμφάνιση του άλλοτε σε μια άλλη σκηνή, εκεί που μιλάει το υποκείμενο του ασυνειδήτου σαν Τώρα. Και την έκπληξή του την διαμερίζει, την χωρίζει σε ποιήματα και την μοιράζεται με όποιον ευαίσθητο ακροατή στρέψει την προσοχή του στις Διαμερίσεις, το τελευταίο ποιητικό του βιβλίο.

Από ποιο βυθό, όμως, αναδύεται η χαμένη Ατλαντίδα, η όποια Ατλαντίδα, μαζί κι αυτή για την οποία κάνουν λόγο οι Διαμερίσεις; Και ποια είναι η άλλη σκηνή της επ-ανόδου της;
Μια τερτσίνα από το CantoXIVτου Infernoτου Ντάντε, που μας εισάγει σαν mottoστις Διαμερίσεις, συμπυκνώνει τα ερωτήματα

 

Eioalui: “Se‘lpresenterigagno
Sidirivacosí dalnostromondo,
Perché ciapparpur aquestovivagno?”

Και του είπα εγώ: «Αφού το ρυάκι ετούτο
Ψηλά πηγάζει απ’ το δικό μας κόσμο,
Γιατί στην όχθη αυτή φάνηκε μόνο;»²

[μετάφραση Γ. Κότσιρα]

 

Το παράδοξο είναι ότι η μυθική Ατλαντίδα, η χαμένη ήπειρος που εμφανίζεται στην άλλη σκηνή και μιλιέται στην αλλόκοσμη όχθη της ποίησης, έρχεται απ’ το δικό μας κόσμο, dalnostromondo. Τότε, γιατί ο κόσμος που χάθηκε γιατί στην όχθη αυτή- στην όχθη του Απόκοσμου- φάνηκε μόνο;

2. Ας πάρουμε σαν οδηγό αυτή την δαντική τερτσίνα και στην δική μας συνομιλία με τις Διαμερίσεις.
Στο CantoXIVτης Κόλασης, ο Βιργίλιος κι ο Ντάντε διαβαίνουν την φλεγόμενη έρημο των βασάνων όσων εξεγέρθηκαν με βία κατά του Θεού και συναντούν τα ποτάμια του Άδη. Σε μια καταπληκτική υδρογραφία του άλλου κόσμου, ο Βιργίλιος μιλάει για τη μία και μόνη πηγή αυτών των αλλόκοσμων υδάτινων ρευμάτων-του Αχέροντα, της Στυγός, του Φλεγέθοντα, του Κώκυτου, στη Κόλαση, της Λήθης στο Καθαρτήριο: omniaistafluminaoriunturabunofonte³που βρίσκεται όχι στο επέκεινα αλλά στον δικό μας γήινο ιστορικό κόσμο.
O Βιργίλιος την εντοπίζει στο όρος της Ίδης, στη Κρήτη, στη κεντρική διασταύρωση των τριών ηπείρων του κόσμου, μετά τη χρυσή εποχή του Κρόνου. Εκεί ορθώνεται το άγαλμα ενός Γέροντα με όλα τα γνωρίσματα που είδε στο όνειρό του ο Ναβουχοδονόσορας στο προφητικό βιβλίο του Δανιήλ: η κεφαλή του είναι χρυσή, ο θώρακας κι οι βραχίονες αργυροί, η κοιλιά και η λεκάνη χάλκινη, οι μηροί σιδερένιοι και τα πόδια πήλινα. Η διαδοχή των υλικών σε μια καθοδική κλίμακα αξίας και αντοχής εκδηλώνει την φθορά, την έκπτωση της ανθρωπότητας που παρακμάζει μέσα στον ιστορικό χρόνο. Στο δαντικό όραμα το άγαλμα, με εξαίρεση την χρυσή κεφαλή, έχει παντού στο σώμα του ρωγμές από όπου κυλούν τα δάκρυα των ιστορικών βασάνων της χειμαζομένης ανθρωπότητας. Αυτά τα δάκρυα θα ποτίσουν το χώμα, θα το διαπεράσουν και θα γίνουν ποταμοί του Άδη.
Η δαντική αλληγορία, ενάντια στα επικρατούντα δόγματα αλλά και με όλη την τόλμη των Νέων Καιρών που μόλις χάραζαν, τοποθετεί ευθαρσώς την πηγή των ανθρώπινων δεινών στον χρόνο της Ιστορίας, στην εμμένεια του υλικού κόσμου. Από κει αρδεύεται και το επέκεινα.
Αυτό δεν σημαίνει ότι σ’ αυτό τον άλλο χώρο, ο Ντάντε απλώς μεταφέρει τα ιστορικά δρώμενα, χρησιμοποιώντας το επέκεινα σαν μια θεατρική σκηνή μίμησης της Ιστορίας, όπως μια ανάγνωση του ιστορισμού ισχυρίζεται ´ ούτε, πάλι, ανάγει το ιστορικά σχετικό σε μεταφυσικό απόλυτο, σε πεπρωμένο, όπως επιμένει μια ρομαντική ανάγνωση. Το αιώνιο δεν είναι η σκιά του ιστορικού ούτε το ιστορικό μπορεί ποτέ να αναχθεί στο αιώνιο.
Το ερώτημα του Ντάντε είναι πέραν παρομοίων ερμηνειών. Αφού τοποθετήσει την πρωταρχική πηγή των δεινών στην Ιστορία, εκείνο που τον απασχολεί, είναι: γιατί τα υπόγεια ρεύματα της να εμφανίζονται σε luogoeterno, σε τόπο αιώνιο; Ο τόπος του αιώνιου, βέβαια, παραμένει ακόμα στον Ντάντε εκείνος της θεολογίας- αλλά μιας θεολογίας ήδη πολύ ανήσυχης, που δεν μένει στον Θωμά τον Ακινάτη αλλά εμπνέεται και από τον εχθρό του, τον καταδιωγμένο, αφορεσμένο και δολοφονημένο αβερροοϊστή SigerdeBrabant, όπως κι από τα επαναστατικά χιλιαστικά οράματα του Ιωακείμ ντι Φιόρε. Ο Φλωρεντινός τοποθετεί και τους δυο στον Παράδεισο. Το κυριότερο που απασχολεί τον Ντάντε και που συνοψίζεται στη τερτσίνα που συζητάμε- και που έχει κεντρική σημασία για το όλο εγχείρημα της Commedia- δεν είναι απλώς το ιστορικό ή το αιώνιο αλλά η σχέση ανάμεσά τους: πώς το ιστορικό αποκαλύπτεται μόνο στο αντίθετό του;

Ο μεγάλος Φλωρεντινός, μαζί και το ερώτημά του, ακριβώς επειδή εμφανίζονται στο λυκαυγές της αστικής νεωτερικότητας ρίχνουν την μακριά σκιά τους μέχρι τους ποιητές του λυκόφωτος της ίδιας μακραίωνης εποχής- μέχρι έναν EzraPound. Hσκιά πέφτει και στον ελληνικό χώρο, στο τόπο όπου η νεότερη ποίηση γεννήθηκε μαζί με τον Διονύσιο Σολωμό, πάνω στο έδαφος του δημοτικού τραγουδιού, κάτω από τ’ άστρα της ορθόδοξης Ανατολής κι ανάμεσα σε δύο Νεκρούς: την σκιά του Ομήρου και την σκιά του altissimopoetaDanteAllighieri.

 

3.O Δημήτρης Κατσαγάνης έκανε την ποιητική του μαθητεία πρωτευόντως στο δημοτικό τραγούδι, στον Σολωμό, στον Σωκράτη Σκαρτσή και τη ποίησή του της αμεσότητας της οντολογικής επαφής με την γλώσσα, μαθαίνοντας, όπως γράφει στις Διαμερίσεις

 

Ποιος Έρωτας κρατάει θερμά
Τις θεμελιώδεις λέξεις των ανθρώπων⁴

 

Η μαθητεία συνοδεύτηκε από μια συνεπή θητεία: ο ΔΚ άσκησε το ποιητικό του βλέμμα με την ιστορική υλιστική αντίληψη της επαναστατικής σχολής του Λέοντα Τρότσκυ. Από μια άποψη ήταν αναπόφευκτο να έρθει αντιμέτωπος με το μέγα δαντικό ερώτημα.

 

…Se’lpresenterigagno
Sidirivacosí dalnostromondo...
... Αφού το ρυάκι ετούτο
Ψηλά πηγάζει απ’ το δικό μας κόσμο…

 

Κι η χαμένη Ατλαντίδα του ποιητή ΔΚ ήταν κάποτε εκεί, πριν τον καταποντισμό της: στον δικό μας κόσμο της Ιστορίας.
Μέσα στη παγκόσμια δίνη που την καταπίνει, διαφαίνονται αχνά τα χαρακτηριστικά της που χάνονται Είναι εκείνα της Ελλάδας της αγροτικής κοινότητας που σβήνει

 

Με κλειστή πόρτα
η αυλή θα κοιμάται.

Μέσα οι γονείς μεγαλώνουν
για τα σύννεφα,
και τα παιδιά για τον ήλιο.
Το αηδόνι;

………………………

Εγώ τους έκλαψα τους χωριανούς μου προτού πεθάνουν
έτσι που δεν τους έκλαψαν ποτέ οι δικοί τους.⁵

Κι ακόμα

Ποιος είναι ο ξένος χωριανοί και ποιος δικός μας;
Οι πέρδικες που πέρασαν έχουν μανάδες τις τρυγόνες⁶

 

Η ιστορική φθορά της κοινότητας, οι ρωγμές στο γεροντικό της άγαλμα, για να θυμηθούμε ξανά τη δαντική αλληγορία, δημιουργούν ένταση ανάμεσα σ’ αυτό που χάνεται και στο νεωτερικό. Δάκρυα που δεν βρίσκουν χώρο να συγκρατηθούν- το παλιό και το νέο τα αποδιώχνουν κι έτσι χάνονται στα υπόγεια κενά ενός Άδη.
Χαρακτηριστικό δείγμα ένα δημοτικό ή μάλλον η απόπειρα του ΔΚ για ένα νέο δημοτικό που χάνεται σαν λυγμός, πέφτοντας σαν κραυγή χωρίς ήχο στο κενό ανάμεσα στο τραγούδι του λαού της υπαίθρου και στην έντεχνη άρια της μοντέρνας όπερας των πόλεων

δ η μ ο τ ι κ ό α´

Το παρελθόν πλεγμένο χιόνι στο κλαρί
Και η Μαρία Κάλλας υψώνεται Τρυγόνα η ορφανή
Ανάρια ακούγεται ο λυγμός και η ανάσα ανάρια.
Μάνα που σιγοτραγουδάς της ξενιτιάς την άρια.⁷

 

 

Αυτό τον αγροτικό κόσμο που χάνεται ο ΔΚ δεν τον απομονώνει ρομαντικά από την πορεία της Ιστορίας. Ο κόσμος αυτός συνεχίζει να κουβαλάει πάντα πάνω στο κορμί του τα σημάδια του αδικοχαμένου επαναστατικού Πολέμου των Χωρικών, σάρκα από τη σάρκα όχι μόνο μιας Αντίστασης αλλά μιας αληθινής κοινωνικής επανάστασης στα κατοχικά και μετακατοχικά χρόνια. Σε μια δεύτερη απόπειρα δημοτικού μιλάει για τις ανοιχτές πληγές

 

δ η μ ο τ ι κ ό β´

 

Απέναντι
Πληγές.
[...]
Απόψε έπεσα πενήντα χρόνων δάκρυ,
Διαμαντικό αναπόδραστο
Ενός πολέμου των λαιμών
Και μιας ειρήνης,
Όπως στρέφονταν οι φλέβες
Και οι συλλαβές
Να αιμορραγήσουν
Κι ο κόσμος με ξεχώριζε
Μ’ ένα φιλί φαρμάκι

Το ‘χεις αυτό που τραγουδάμε
‘κάψανε τα Καλάβρυτα
Δίστομο και Κομμένο,
Αν μ’ αγαπάς να μου το πεις»;⁸

 

Οι μνήμες δεν επανέρχονται απλώς: δεν φύγανε ποτέ. Μνήμες του Γράμμου και της ήττας και της πάλης ενάντια στην ήττα

 

Ο ήλιος και άπας ο Γράμμος
Γυρίζει πίσω,
Ωραία με παίρνει
Ο χρόνος που στέκεται
Να ξαναγίνει όπλο.

[...]

Τελευταία λέξη δεν υπήρξε.⁹

 

Η μνήμη κυρίως επιβάλλει τη συνειδητοποίηση μιας ιστορικής εκκρεμότητας σε παγκόσμια κλίμακα

 

Η μοναχική ελευθερία
αποκοιμιέται στις άλλες λέξεις.

Θυμήσου τα νησιά της εξορίας
και προπαντός την υδρόγειο
που εκκρεμεί στην ομίχλη της.¹⁰

 

Η μνήμη δεν έχει να κάνει με τετελεσμένα γεγονότα. Είναι μέρος μιας ανοιχτής διαδικασίας. Γράφει ο ποιητής των Διαμερίσεων

Πολλές φορές αρνούμαι το γινόμενο Μνήμη.
Προτιμώ τη διαρκή πράξη,
Το Τότε του Τώρα
σε αναστάσιμο πολλαπλασιασμό.¹¹

 

Αλλά το Τότε του Τώρα, δεν είναι άλλο από την Ατλαντίδα του Τώρα!

 

4. Ένας πρόχειρος υπολογισμός στα ποιήματα που εμπεριέχονται στη παρούσα συλλογή δείχνει ότι οι περισσότερες αναφορές γίνονται στο παρελθόν, έπεται το μέλλον, ενώ το παρόν καταλαμβάνει τον κεντρικό χώρο του ελάχιστου.
Αυτό, μήπως, δεν ήταν που είχε επισημάνει σαν κεντρικό πρόβλημα της εποχής μας κι ο Stéphane Mallarmé ; Iln’ estpasdeΡrésent,¹²δεν υπάρχει παρόν, σκεπάζεται διαρκώς το χάσμα ανάμεσα σε ένα παρελθόν που σταμάτησε να υπάρχει και σ’ ένα μέλλον που δεν φαίνεται ακόμα.

Η επιμονή των Διαμερίσεων στο παρελθόν είναι έκδηλη. Το είδαμε π.χ. στον στίχο

 

Το παρελθόν πλεγμένο χιόνι στο κλαρί¹³

 

ή στον εκμηδενισμό της κοινότητας

 

Όλοι έφυγαν με το επώνυμό τους.
Και στα παράθυρα οι ψυχές
Τρώγοντας το Τίποτα
Και πίνοντας το διπλανό Νεράκι¹⁴

ή και στους ακροτελεύτιους στίχους της συλλογής που κάνουν καθαρό το ζητούμενο

 

Κι ύστερα ήσυχα
ήσυχα να αποχωριστώ
το παρελθόν μου¹⁵

 

Το μέλλον διεκδικεί τα πρωτεία από το παρελθόν και συχνά το συνοδεύει ή κι αλληλοδιεισδύει μαζί του. Στο παρελθόν δεν είναι άγνωστη η καβαφική μυστική βοή των πλησιαζόντων γεγονότων¹⁶

 

Παιδιά ακούγαμε στην άσφαλτο
Των περασμένων την ανάληψη
Και την βοή των ερχομένων
[...]
Ποια μέλλοντα με πέρασαν
Και που να χτίσαν τη φωλιά τους!¹⁷

 

Κι ακόμα κι οι θάνατος συμπαρασύρεται από τον Μέγα Έρωτα του Μελλοντικού

Είναι κι αυτοί οι ευλογημένοι
Περίπατοι των νεκρών
Κατά τη διάρκεια της νυκτός
Που ορθρίζουν βαθέως το πνεύμα
Στο Μέγα Έρωτα του Μελλοντικού¹⁸

 

Όμως, το Τώρα;

 

Κελαηδισμούς της ομορφιάς στο στόμα
Τόσο λεπτό το Τώρα.¹⁹

 

Λεπτότατο το φευγαλέο Τώρα, αδιόρατο, σχεδόν αόρατο. Κι όμως σ’ αυτό, στη Στιγμή, στο εν ριπή οφθαλμού, βρίσκεται ο δαντικός luogoeterno!

 

5. Όπως γράφουν κι οι Διαμερίσεις

 

Εκεί που φαίνεται
ότι όλα ανήκουν στο παρελθόν
έρχεται ο επαναστατικός σύνδεσμος
της αιωνιότητάς μας
και τα σπρώχνει βάναυσα ή χαρούμενα
ενώπιον του μεγάλου ερωτικού ανέμου
να αποκριθούν και να αναφέρουν πεπραγμένα²⁰

 

Το αιώνιο είναι το Άλλο του πρώτου, του ιστορικού, το αρνητικό του άμεσου(Λένιν). Και η Στιγμή, το εξαίφνης του πλατωνικού Παρμενίδη, αυτό το άτοπον, η ριπή οφθαλμού(Oieblikket) του Kierkegaardείναι όπως έδειξε κι ο τελευταίος το σημείο σύνδεσης και σύγκρουσης του ιστορικού χρόνου και του άλλου του, του αιώνιου. Ή, αν προτιμάτε, είναι ο επαναστατικός σύνδεσμος της αιωνιότητάς μας. Η κρίσιμη στιγμή της απόφασης που αλλάζει στη πράξη την Ιστορία. Και στην ποίηση, η Στιγμή της μεγαλύτερης λυρικής έντασης ανάμεσα στο Έξω και το Μέσα, στο Καθολικό και το Ατομικό.

Ο Βιργίλιος, στο CantoXIVτης Κόλασης δίνει μια πρώτη απάντηση στο ερώτημα του Ντάντε. Του επισημαίνει όχι μόνο την γεωμετρία του άλλου τόπου και τους κύκλους της Κολάσεως αλλά προπαντός την σπειροειδή ανέλιξη της δικής τους πορείας που επιτρέπει στον Φλωρεντινό να βλέπει το απρόσμενο, cosanova. Κι ακόμα του θυμίζει τη σπειροειδή κίνηση του ίδιου του υδάτινου στοιχείου: ξεκινάει από τα δάκρυα της φθοράς της ανθρωπότητας μέσα στην Ιστορία στον επίγειο κόσμο και χρόνο, βυθίζεται στο αντίθετό του, στον τόπο της αιώνιας οδύνης, μετατρέπεται σε ποταμούς της Κολάσεως για να γίνει, στη Λήθη, νερό του καθαρμού, πριν την άνοδο στον επίγειο Παράδεισο.
Σ’ αυτή τη διαλεκτική ανάμεσα στον ίδιο τον χρόνο και στο ρήγμα του χρόνου μέσα στο χρόνο, μ’ άλλα λόγια στη διαλεκτική του χρόνου και της αιωνιότητας , ο επαναστατικός σύνδεσμος, όπως τον αποκαλεί ο ποιητής, είναι η στιγμή του λεπτότατου Τώρα.
Η εποχή μας διψάει όχι για το καθημερινό μηδέν αλλά για το παρόν που είναι απόν, για το Τώρα που θ’ αλλάξει τα πάντα. Σε τελευταία ανάλυση ο SoerenKierkegaard είχε δίκιο: Η Ιστορία γεννιέται μοναχά στη Στιγμή, εν ριπή οφθαλμού! Η επανάσταση το ίδιο.

11-12/12/05