Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής

Η Διάσωση του Λόγου

Εξακολουθώ να υποστηρίζω πως η λογοτεχνία πέθανε.1 Εννοώ πως η ολοκλήρωση κειμένων πεζογραφίας και ποίησης με όλες τις αποχρώσεις αυτών των όρων δεν αποτελεί την επαρκή και αναγκαία συνθήκη για την εμφάνιση έργου.

• Αν έργο είναι η προσωπική σύνθεση με γνώμονα μια σχολή, μιαν ομάδα, ένα μανιφέστο ή μιαν ατομική θέση έναντι του λόγου, περιττεύει να τονιστεί ότι αυτός ο ορισμός δεν ισχύει πια.

• Αν λόγος είναι η χρήση ενός γλωσσικού μορφώματος που καθορίζεται από μια κοινωνική ομάδα ως σύνολο λεξιλογίου, περιεχομένου και λογικής -ακόμα και όταν αποδέχεται τομές και ρήξεις- τότε η τέχνη είναι η απόδειξη μιας αποδεδειγμένης μακροζωίας του λόγου.2 

• Αν τέχνη είναι η ελαστικοποίηση του παρόντος ώστε να μεγεθύνεται η αξία του ως πρόσληψη, ως κληρονομιά, ως διδαχή, ως αθανασία του πνεύματος, τότε το αξίωμα ότι τα πάντα είναι, κάθε στιγμή, τέχνη προσδιορίζει την αμεσότητα και αποστρέφεται τη διάρκεια.

• Αν η αμεσότητα είναι ο τεμαχισμός του «τώρα» σε υποδιαιρέσεις παροδικών λάμψεων, δεν είναι βέβαιο ότι η υποκατάσταση των λέξεων και της γλώσσας από ήχους και φωνές μπορεί να συνεχίζει να αποκαλείται «λόγος».

Όλες αυτές οι υποθετικές παρατηρήσεις δεν ολοκληρώνουν το ερώτημα. Δίνουν μόνο την υπόνοια ότι ο λόγος ως προϋπόθεση της λογοτεχνίας μπορεί να έχει το τέλος του. Και αυτή η υπόνοια -διόλου παράπλευρη για τον τρόφιμο του οίκου της Λογοτεχνίας- στηρίζεται στην αναντίρρητη παρατήρηση ότι ελλείπουν τα μήκη και πλάτη, εντός των οποίων ο λόγος σιτιζόταν σε αναγνώριση των υπηρεσιών του προς τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Και τα μήκη και πλάτη του λόγου ήταν η αρτιότητά του (δια της γραφής) και η αναφορικότητά του (εκ της γραφής). Οι υπηρεσίες του ήταν το παιχνίδι της δημιουργίας υπό τον μανδύα της αιωνιότητας.3 Η παρατήρηση, συνεπώς, παραμένει ως ενόχληση και αναζητεί το ιστορικό της στο περίκλειστο δεσμωτήριο του παρόντος.

Το πρώτο σύμπτωμα είναι πως ο λόγος δεν λέγεται πια: δείχνεται (ακόμα και όταν, ως λόγος, λέγεται). Η κόπωση της εκφοράς του αντισταθμίζεται από την ευεξία της εικόνας του. Και η εικόνα (image/ picture ως pics), πάντα ταχύτερη από τον λόγο, προκαλεί ανακούφιση, επειδή η κατανόησή της, στιγμιαία και αυταπόδεικτη, δεν έχει ανάγκη σχολίου ούτε ερμηνείας, δεν κινδυνεύει από αστοχίες ούτε παρερμηνείες, δεν θέτει τον άνθρωπο ενώπιον του εαυτού του, είναι ένα πέρασμα (κινηματογραφικό). Δεν έχει δάσκαλο που υποχρεώνει σε μαθητεία, είναι απόκτημα που υπογραμμίζει το δικαίωμα. Όταν μάλιστα ο λόγος διανέμεται ως δικαίωμα με ταυτόχρονη καταδίκη της οποιασδήποτε αριστοκρατίας του λόγου και των κατά παράδοση κυρίων του (όπως οι λογοτέχνες), ο λόγος ως ιδιοκτησία μεταβάλλεται σε καταστολή.

Μια τέτοια θεώρηση δεν αξιολογεί. Στέκεται ενώπιον του εαυτού της ως ενοχή μάλλον παρά ως παράδειγμα, ως σφάλμα ίσως παρά ως συνισταμένη ενός κανόνα. Ως κατάσταση εξαίρεσης εντέλει.4 Γιατί αν η σκέψη είναι περί λογοτεχνίας, δύο οι δίοδοι: η συνέχιση της παρούσας κατάστασης αφενός και η αντιμετώπισή της αφ’ ετέρου.

Η προοπτική της παρούσας κατάστασης είναι θετική: η λογοτεχνία είναι προϊόν εντός του ορισμού του πολιτισμού ως αγοράς.5 Αυτό σημαίνει την προσαρμογή της λογοτεχνίας ώστε να συμμετέχει στην αγορά. Και προσαρμογή σημαίνει ότι το εργαλείο της λογοτεχνίας, που δεν είναι άλλο από τον λόγο, επιδεικνύει τον τροπισμό του στην πηγή φωτός, δηλαδή στην ζωοδότρα αγορά. Σε αυτόν τον παράδεισο, όπου όλα είναι εικόνα, ο λόγος είναι κατ’ ουσία εικόνα. Και ως εικόνα γίνεται αντιληπτός και αποδεκτός, δικαίωμα επίδειξης (fashion, lifestyle, entertainment), αλλά και απόδειξης συμμετοχής του στην παραγωγή, χωρίς την οποία η αγορά χάνεται. Μπορεί αυτή η συμμετοχή να είναι βραχύβια, δεν παύει όμως να μεταφέρει την λάμψη της επιτυχίας, λαμπρύνοντας την εκτόξευση στα ύψη της φήμης. Εδώ, ο λογοτέχνης είναι πια δρομέας μικρών αποστάσεων, είναι δρομέας θριάμβων πρωταθλητισμού, άγγελος της επιβράβευσης, με συμμετοχές σε συνεχή τουρνουά για να βελτιώνει το ρεκόρ του.

Η παρούσα κατάσταση (δίχως ίχνος υποτίμησης της ισχύος της και της δυναμικής της) έχει υπέρ αυτής τον ενθουσιασμό των κερκίδων στα λογιών Κολοσσαία, έχει τους οπαδούς και τους συλλόγους της, έχει τον «κόσμο του κόσμου» (the common people’ world) κοντά της. Έξω από αυτούς τους θεσμούς, έξω από αυτή την περίφραξη, μπορεί να περιφέρεται όποιος αντέχει. Όποιος θέτει το αξίωμα (axiom) ότι η διάσωση του λόγου είναι ένα στοίχημα. Στοίχημα σαν εκείνο του Βλάσιου Πασκάλ, που υποστήριζε ότι η αποδοχή της ύπαρξης του Θεού δεν βλάπτει και συνεπώς, το στοίχημα περί της ύπαρξης του Θεού δεν κοστίζει, ενώ κομίζει το όφελος της σωτηρίας, αφού ο Θεός υπάρχει. Στο παρόν γήινο επίπεδο, το στοίχημα της ύπαρξης του λόγου ακολουθεί την ίδια συλλογιστική: ο λόγος δεν υπάρχει, δεν κοστίζει όμως να στοιχηματίσεις ότι υπάρχει, αφού έτσι και αλλιώς υπάρχει. Προϋπόθεση όμως για την διατύπωση και υποστήριξη του στοιχήματος είναι η επάρκεια και ανάγκη απόρριψης του ισχύοντος δόγματος. Είναι ταυτοχρόνως η αποχή από τον δρόμο των μικρών αποστάσεων, η αντοχή στον παραμερισμό που η αποχή κομίζει. Είναι εντέλει ένας μαραθώνιος που κανείς δεν παρακολουθεί και που δεν παύει να εκπλήσσει τον περαστικό, που διαπιστώνει ότι κάποιος τρέχει τόσο πολύ.

Μια τέτοια επιλογή δεν αναιρεί τον θάνατο της λογοτεχνίας. Διασώζει το στοίχημα. Με τη βεβαιότητα ότι εκεί όπου όλα είναι χαμένα, εκεί είναι κερδισμένα.