ΙΩΣΗΦ ΒΕΝΤΟΥΡΑΣ 

(Ομιλία στη 47^η Διεθνή Συνάντηση Συγγραφέων στο Βελιγράδι)

ΑΥΤΟΣ
ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας
Και τον κόσμο αυτόν ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνεις,
είπε: Κοίταξε! Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά
γρηγορώτερα τρέχοντας κι από βροχή
τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα

                                                Άξιον Εστί, Ελύτης

Αυτός ο κόσμος, (ο μικρός και συγχρόνως μεγάλος) από τον καιρό που εμφανιστήκαμε στη ζωή είναι  το σπίτι μας. Το σπίτι αυτό αποτελεί τον συνδετικό κρίκο όλων των ανθρώπινων όντων που το κατοικούν. Είναι ένα σπίτι με παρελθόν, παρόν και μέλλον. Όταν μιλούμε για παρελθόν μοιάζει σαν να μιλάμε για έναν άλλο τόπο και με τη μεταφορά αυτή σύμφωνα και με τους Thomas A. Markus και Deborah Cameron[1]επεκτείνουμε την έννοια του χρόνου στον χώρο και το αντίθετο. Αυτό σημαίνει ότι για να ταξιδέψουμε στον χρόνο περνάμε σύνορα για να φτάσουμε σε μια άλλη απόμακρη χώρα δηλαδή ταξιδεύουμε στην ιστορία.

Δημιουργούμε έτσι για το ταξίδι αυτό μια αφήγηση  και γι' αυτήν την αφήγησηέχουμε ανάγκη τη γλώσσα. Τα φυσικά ευρήματα ή τις κατασκευές που συναντάμε στο ταξίδι μας δέχονται την ερμηνεία της γλώσσας μας,  και έτσι δημιουργούμε την πολιτιστική μας παράδοση  που αποτελεί μια μικρή ή μεγάλη ψηφίδα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.  Η φιλοσοφία, η πεζογραφία η ποίηση, η τέχνη,  χρησιμοποιούν τη γλώσσα η οποία όμως ταυτόχρονα γίνεται και η ίδια αντικείμενο τέχνης και πολιτισμικής κληρονομιάς.

H πολιτιστική κληρονομιά διαμορφώνει την ταυτότητα και από τον 19ο αιώνα κυρίως χρησίμευσε για να ενισχύσει την ιδέα του έθνους και να διαχωρίσει με φυσικά και πολιτισμικά σύνορα τους λαούς. Η ιστορία σαν αφήγηση πολλές φορές διευκολυνόταν από φανταστικές κατασκευές που ενίσχυαν την φυλετική-εθνική καθαρότητα.

Ο Δυτικός κόσμος έζησε από τον 18^o αιώνα έως και το πρώτο ήμισυ του 20^ου την περίοδο της νεωτερικότητας.  Εν συντομία η νεωτερικότητα  η οποία ιστορικά ακολουθεί-παρακολουθεί την βιομηχανική επανάσταση χαρακτηρίζεται από την πίστη του ανθρώπου στον ορθό λόγο την ανθρώπινη επέμβαση στην φύση με σκοπό την εκμετάλλευση της, τον εθνικισμό όπως προέκυψε από την ιδέα του κράτους – έθνους στον 19^ο αιώνα, τον καπιταλισμό αλλά και τις θεωρίες του σοσιαλισμού του κομμουνισμού και του φασισμού. Η κουλτούρα της νεωτερικότητας περιόρισε την επιρροή των θρησκειών υποστήριξε την σεξουαλική ελευθερία  την ισότητα των φύλων και την ατομικότητα, προώθησε τη δημοκρατία αλλά και εξύφανε τον ολοκληρωτισμό. Θα πρέπει να  τονίσω εδώ τις δυσανεξίες που συνόδευσαν την νεωτερικότητα, οι οποίες, όπως μας λέει ο Charles Taylor στο βιβλίο του "Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας", προκαλούσαν την αίσθηση απώλειας και παρακμής. Τρεις ήταν, σύμφωνα με τον Taylor,  οι πυρήνες αυτής της δυσανεξίας: ο ατομικισμός και η έλλειψη του νοήματος, η επικράτηση του εργαλειακού λόγου και η απώλεια της ελευθερίας.  [2] Η κατάργηση της παλιάς κοινότητας και της παλιάς γειτονιάς, η απώλεια του ατόμου μέσα στο χάος των μεγάλων πόλεων, η εξειδίκευση, όλα συνέτειναν στην αυξανόμενη μοναξιά του ανθρώπου. Η μείωση της παιδικής θνησιμότητας και η αύξηση του ορίου ηλικίας συνοδεύτηκαν από ολοκληρωτικές καταστροφές ως συνέπεια των παγκόσμιων πολέμων, από την πρωτοφανή "βιομηχανική" εξόντωση ανθρώπων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης για ρατσιστικούς και μόνο λόγους, από την αίσθηση του χάους μέσα σε μια φαινομενική τάξη.

Ήδη όμως έχουμε περάσει σε μια νέα εποχή, η οποία χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση και τις εντυπωσιακές αλλαγές που προκύπτουν από την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας. Με τις νέες τεχνολογίες, η έννοια του χώρου διαστέλλεται και ι η μηχανιστική του αντίληψη χάνεται,  η τηλεόραση, το διαδίκτυο και τα ψηφιακά μέσα επαναπροσδιορίζουν συνεχώς τον τόπο και τον τρόπο των ανθρώπινων σχέσεων, την ποιότητα της πληροφόρησης, αλλά και τη δημοκρατία αυτή καθ’ εαυτή. Ένας νέος παράλληλος κόσμος έχει εμφανιστεί χωρίς σύνορα και χωρίς χρόνο. Προς το παρόν είναι ένας κόσμος εν πολλοίς άναρχος σε ένα χώρο στον οποίον οι ανθρώπινες σχέσεις αλλάζουν ποιότητα, οι πολιτισμοί συναντώνται, οι γλώσσες μεταλλάσσονται.

Η γραφή,  αυτό το συμβολικό -οπτικό σύστημα καταγραφής της γλώσσας,  έχει με τη σειρά της τη δική της εποποιία.  Ξεκίνησε με τη χάραξη των συμβόλων -γραμμάτων πάνω σε στερεά αντικείμενα,  δηλαδή με την αφαίρεση ύλης. Ακολούθησε η γραφή με την επίθεση ύλης. Για την διάδοση των κειμένων περάσαμε διαδοχικά από την αντιγραφή (κώδικες ) στην τυπογραφία και τέλος, εδώ και αρκετά χρόνια, στον υπολογιστή. Στη νέα αυτή ψηφιακή περίοδο τα γράμματα δεν χαράσσονται, αλλά ούτε και δημιουργούνται με προσθήκη ύλης σε επιφάνειες. Δημιουργούνται από ηλεκτρονικούς σχηματισμούς του υπολογιστή και εμφανίζονται σε μια οθόνη.

Στον κόσμο αυτόν  ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος βρίσκεται αντιμέτωπος  με δύο ασύμβατες πιθανές συνέπειες της τεχνολογικής εξέλιξης. Από τη μια, μέσω του διαδικτύου  αλλά και γενικότερα με τα μαζικά μέσα ενημέρωσης  και την ανάπτυξη των επικοινωνιών, με τον μηδενισμό δηλαδή των αποστάσεων, άνθρωποι με διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις έρχονται ήδη, και θα έρχονται, περισσότερο  σε επαφή, με αποτέλεσμα αντί το διαφορετικό να χωρίζει, να επιτρέπει τη γονιμοποίηση και την ανάπτυξη των ιδεών. Γεννιέται η ελπίδα για αλληλοσεβασμό και εκτίμηση των λαών και για τη συνένωση τους σε μια κοινή προσπάθεια  ανάπτυξης και δημιουργίας.

 Από την άλλη ο άνθρωπος  γίνεται όλο και περισσότερο υποχείριος της πληροφόρησης των μαζικών μέσων ενημέρωσης και κυρίως της εικόνας, όπως την δέχεται από την τηλεόραση, που σιγά σιγά τείνει να  εξελιχθεί στην telescreen  του Μεγάλου Αδελφού, όπως προφητικά μας την περίγραφε ο Orwell στο 1984.
To κουτί της Πανδώρας τότε θα ανοίξει και δίπλα στα μύρια όσα οφέλη που προκύπτουν από τις νέες τεχνολογίες, θα σωρευθεί μια τρομακτική απειλή χειραγώγησης, που αν δεν αντιμετωπιστεί, η ευδαιμονία της παγκοσμιοποίησης και της οικονομικής ανάπτυξης θα μετατραπεί σε έναν τρομακτικό εφιάλτη, σε μια νέα  μορφή ολοκληρωτισμού   δικαιώνοντας έτσι τους αντιπάλους της.

Ο δυτικός άνθρωπος έχοντας περάσει από τη νεωτερικότητα στην ύστερη νεωτερικότητα, ή τη μετανεωτερικότητα, ευρίσκεται ήδη  στη νέα εποχή της εικονικής πραγματικότητας που του προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες.

Το διαδίκτυο ασκεί  ένα γήτεμα που δέχεται άθελα του ο επισκέπτης του.  Σ’ αυτόν τον τόπο, που δεν είναι τόπος και σε χρόνο που δεν υφίσταται παρά μόνο σαν διαρκές παρόν, διενεργείται μια φαντασιακή μετάλλαξη της απουσίας σε παρουσία, η οποία έχει σαν αποτέλεσμα το αίσθημα μιας Σιωπής με Σ κεφαλαίο, αφού καταργείται ολοσχερώς η “πρόσωπο με πρόσωπο” συνομιλία,  η φυσική παρουσία και επικοινωνία της ανθρώπινης κοινότητας και αντικαθίσταται από την ανωνυμία των bloggers ή τη συζήτηση και αντιπαράθεση απόψεων στα φόρα.

Τα νέα μέσα δημιουργούν νέες δυνατότητες. Το διαδίκτυο  δίνει τη δυνατότητα της ανάπτυξης υπερκειμένων. Το υπερκείμενο δεν έχει γραμμική διάταξη, αποτελείται από σύνολο κειμένων που επικοινωνούν μεταξύ τους με συνδέσμους. Το πρόθεμα "υπέρ", υπονοεί μια υπέρβαση. Οι πολλαπλές συνδέσεις στα επιμέρους κείμενα που ενεργοποιούνται μέσω ενός κλικ με το ποντίκι του υπολογιστή, πάνω σε λέξεις–κλειδιά του κειμένου, προσομοιάζουν στους μηχανισμούς του ανθρώπινου εγκεφάλου, ο οποίος κι αυτός καταχωρεί τις γνώσεις του με συνάψεις υπό μορφή δικτύου.

Το υπερκείμενο εξελίσσεται σε υπερμέσο όταν εισάγονται σε αυτό αρχεία ήχου, βίντεο και κινούμενων εικόνων. Στο χώρο της τέχνης δημιουργούνται έτσι νέες δυνατότητες έκφρασης. Η ψηφιακή λογοτεχνία και η ηλεκτρονική ποίηση, είναι τα πολιτιστικά προϊόντα που γεννιούνται από τη χρήση των μέσων αυτών.

 Σύμφωνα με τον Λάντοου[3]«..Η δυνατότητα που έχει ο αναγνώστης να διακόπτει τη γραμμική ροή του κειμένου ενεργοποιώντας συνδέσμους επιβεβαιώνει τον Μπαρτ για τον ενεργό ρόλο του αναγνώστη στη δημιουργία νοήματος στο κείμενο. Το υπερκείμενο κάνει το συγγραφέα, το κείμενο και τον αναγνώστη συμμέτοχους σε μια πληθώρα διακειμενικών ερμηνειών και σημασιοδοτήσεων εν δυνάμει».

Κατά τον EspernAarseth[4] ο αναγνώστης των κυβερνοκειμένων επιτελεί τέσσερεις λειτουργίες ερμηνεύει, διαπλέει, διαμορφώνει και γράφει.: Είναι αυτονόητο ότι η ερμηνεία χαρακτηρίζει κάθε ανάγνωση. Η ερμηνεία προϋποθέτει την πλοήγηση  στο υπερκείμενο. Η διαμόρφωση αναφέρεται στη μερική τροποποίηση του κειμένου, βάσει επιλογών εκ των προτέρων σχεδιασμένων. Μόνο η γραφή, λογοτεχνική και προγραμματιστική, θα μπορούσε να αναγάγει τον αναγνώστη σε συν-συγγραφέα. Η περίπτωση αυτή όμως είναι σπάνια. Έτσι, στην καλύτερη περίπτωση, ο αναγνώστης είναι συναφηγητής (Raine Koskimaa)[5], συνδιαμορφώνει την αφήγηση, χωρίς να παρεμβαίνει μάλιστα καν στην αφηγηματική φωνή, της οποίας η φύση ορίζεται από τον συγγραφέα. Η παρέμβαση του αναγνώστη μπορεί απλώς να υπογραμμίσει τη σύγχυση σε επίπεδο φωνής, λ.χ., όταν πράξεις και λεγόμενα μπορούν να αποδοθούν σε περισσότερα του ενός υποκείμενα. Η πλοήγηση, όμως, μας μεταφέρει ήδη ως λέξη στον χώρο (space) τον οποίο διατρέχει ο αναγνώστης, ακολουθώντας μονοπάτια (paths) - από τα οποία εξάλλου ο Aarseth ονόμασε "εργοδική" τη λογοτεχνία των "μη αφηγηματικών κειμένων" που απαιτούν ιδιαίτερη προσπάθεια για να διαβαστούν.[6]  

O Aarseth δημιούργησε τον όρο “ergodic”, από το συνδυασμό των ελληνικών λέξεων ergon και hodos, που σημαίνουν εργασία και δρόμος.

Ζούμε σ’ ένα νέο κόσμο που μόλις γεννήθηκε.[7] Στον κόσμο αυτόν οι ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες, τα ηλεκτρονικά βιβλία, οι εικονικές κοινότητες του διαδικτύου, δημιουργούν εξαιρετικά σημαντικές ανακατατάξεις και ο πνευματικός κόσμος όλων των χωρών χρειάζεται να σταθεί στις επάλξεις του αγώνα για τη διασφάλιση της ελευθερίας της έκφρασης, της διακίνησης των ιδεών αλλά και της πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαιτείται να είναι στις επάλξεις για τη διασφάλιση των ευεργετικών συνεπειών των τεχνολογικών εξελίξεων,  αλλά και για την καταπολέμηση των αρνητικών συνεπειών τους.  

Θα τελειώσω με ένα πρόσφατα διατυπωμένο τρελό ερώτημα: Στον νέο εικονικό κόσμο που απλώνεται στο διαδίκτυο, θα μπορούσε να υπάρξει μια εικονική εθνότητα με τη δική της εικονική παράδοση?

Ιωσήφ Βεντούρας

[1]Thomas A. Markus -  Deborah Cameron , Routledge.  London.  2002.

[2]CharlesTaylor , Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας, Μτφρ. Μιχάλης Πάγκαλος Εισ. Κώστας Παπαγεωργίου, Εκκρεμές,2006.

[3] Ο George Landow είναι καθηγητής Αγγλικών και της Ιστορίας της Τέχνης στο Brown University.

[4] Ο Espen J. Aarseth είναι σημαίνουσα προσωπικότητα εις το πεδίο μελέτης των video games tudiesκαι της ηλεκτρονικής λογοτεχνίας. Είναι ερευνητής στο Πανεπιστήμιο ΙΤ της Κοπενχάγης στο τμήμα  :Computer Games Research

[5]O Koskimaa είναικαθηγητήςστοπανεπιστήμιοτου Τurku (Φιλλανδία) στοτμήμα: Studies of digital culture

[6] Τιτίκα Δημητρούλια, Η παράγραφος υπάρχει αυτούσια στο κείμενο της Τ. Δημητρούλιας με τίτλο Κυβερνολογοτεχνία, ηλεκτρονικό περιοδικό poema τεύχος 2

[7]Για μια εποπτεία της διαδικτυακής λογοτεχνίας, των παιγνίων της ηλεκτρονικής ποίησης (e-poetry) και των εικονικών κόσμων,  χρήσιμες είναι οι διευθύνσεις: http://www.eastgate.com/, http://www.eliterature.org/, http://www.ludology.org/ , http://www.machinima.com/,  news.php?show_cat=8,  http://secondlife.com/