“Αλλά δεν έβλεπα το νόημα τότε”  
                                                                                     Καβάφης

                                      
Η διαφορετικότητα εμφανίζεται ως γενετικό χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους από τις απαρχές του στη γη. Στις μυθολογίες του κόσμου, οι δύο πρώτοι άνθρωποι των δημιουργών θεών είναι ήδη διαφορετικοί μεταξύ τους- ένας άνδρας, μια γυναίκα. Όταν αργότερα σχηματίζονται οι πρώτες κοινωνίες, ριζώνουν και  οι προκαταλήψεις και οι διαφοροποιήσεις ανάμεσα στα μέλη τους που συχνά οδηγούν σε βιαιότητες και συγκρούσεις. Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης θα περίμενε κανείς, λόγω της ανοιχτής πλέον επικοινωνίας όλων με όλο τον κόσμο, να υπήρχαν πιο αισιόδοξες προοπτικές. Ωστόσο οι διακρίσεις εις βάρος ατόμων ή  ομάδων άλλης φυλής, εθνότητας, θρησκείας ή άλλου φύλου, άλλου σεξουαλικού προσανατολισμού, μορφωτικού επίπεδου και άλλων, δεν φαίνεται να υποχωρούν. Ακόμα και στις μέρες μας, εκφράζονται ή συγκαλύπτονται ανά τον κόσμο φοβικές πεποιθήσεις με μεταλλαγμένους κανόνες, νέα τείχη, γκέτο και αδιέξοδα που προσβάλλουν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. 

Ταραχές στο Μπατόν Ρουζ
 
Τα σώματα μας κινούνται με σκούρο μελανί αίμα. Ή αλλιώς
Αυτό λιμνάζει στις γραμμές του πεζοδρομίου.
Μπορεί να πει κανείς πως η αγάπη είναι μια γλώσσα που
Λίγοι την ασκούν, αλλά όλοι, ή σχεδόν όλοι την μιλούν;
Ακόμα και οι άνδρες με τις μαύρες πανοπλίες, αυτοί
Που τρίζουν χειροπέδες και κλειδιά,  γιατί 
Να ‘ναι τόσο φουριόζοι εναντίον, αν όχι για της αγάπης τη λεπίδα
Καθώς ζυγιάζει τον οικείο της καρδιάς ιστό; 
[…]

Τρέισι Κ. Σμιθ  
 Wade in the Water, 2018, μετάφραση Μάρω Π.

Αυτοί οι στίχοι της  Αφρο-Αμερικανίδας ποιήτριας Τρέισι Κ. Σμιθ αναφέρονται στη διαμαρτυρία Αφρο-Αμερικανών (2016), έξω από  Αστυνομικό  Τμήμα του  Μπατόν Ρουζ, πρωτεύουσα της Λουϊζιάνα. Αστυνόμος του τμήματος είχε σκοτώσει  συμπατριώτη τους με πολλαπλούς, σχεδόν εξ επαφής, πυροβολισμούς. Η Τρέισι Κ. Σμιθ είναι καθηγήτρια Δημιουργικής Γραφής στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον.  «Τα ποιήματα μπορούν να μας κάνουν μεταξύ μας λιγότερο ξένους», δηλώνει σε συνέντευξη της στην Washington Post's Book World . (You Tube: Staying Human: Poetry in the Age of Technology, Παραμένοντας Άνθρωποι: η Ποίηση στην Εποχή της Τεχνολογίας) 2018.

Η ποίηση διαχρονικά  συμπορεύεται με την ελευθερία. Αν και συνυφασμένη άρρηκτα  με την ανθρώπινη φύση, μπορεί ενσυναίσθητα να εκφράζει τα ανθρώπινα πάθη  και βιώματα μακριά από κανονισμούς, δογματισμούς και προκαταλήψεις. Με αυτή την προδιάθεση αποδέχεται και τη διαφορετικότητα μεταξύ των ανθρώπων. Υπερβαίνοντας κοινωνικές αντιφάσεις και οριοθετημένες ταξινομήσεις,  προσβλέπει  στην ισότιμη συνύπαρξη του εγωιστή Εαυτού και του διαφορετικού Άλλου. Και αν το ύφος κάποιων ποιημάτων της είναι επιθετικό ή σκληρό, είναι γιατί οι ποιητές τους έχουν βαθιά πληγωθεί.

Στην Κοιλάδα με τους Ροδώνες

[…]
Αλήθεια –των αδυνάτων αδύνατο–
ποτές δεν εκατάφερα να καταλάβω
αυτά τα όντα που δεν βλέπουνε
το τερατώδες κοινό γνώρισμα τ’ ανθρώπου
– το εφήμερο της παράλογης ζωής του –
κι ανακαλύπτουνε διαφορές
– γιομάτοι μίσος – διαφορές
σε χρώμα δέρματος, φυλή, θρησκεία…

Νίκος Εγγονόπουλος
Στην Κοιλάδα με τους Ροδώνες, 1978

Η ατομική ελευθερία είναι θεμελιώδες δικαίωμα για τον υπερρεαλιστή  Εγγονόπουλο. Η όποια παραβίαση της τον εξοργίζει. Την στιγματίζει και την καταγγέλλει με στόχο να αφυπνίσει τον συνομιλητή του, τον αναγνώστη του, την κοινή γνώμη. Είναι η ποιητική στάση του απέναντι σε στερεότυπα και προκαταλήψεις που επιζητούν την κοινωνική ανισότητα.

          
Νόησις   

Τα χρόνια της νεότητός μου, ο ηδονικός μου βίος --
πώς βλέπω τώρα καθαρά το νόημά των
Τι μεταμέλειες περιττές, τι μάταιες....
Αλλά δεν έβλεπα το νόημα τότε.

Μέσα στον έκλυτο της νεότητός μου βίο
μορφόνονταν βουλές της ποιήσεώς μου,
σχεδιάζονταν της τέχνης μου η περιοχή.

Γι' αυτό κ' η μεταμέλειες σταθερές ποτέ δεν ήσαν.
Κ' οι αποφάσεις μου να κρατηθώ, ν' αλλάξω
διαρκούσαν δύο εβδομάδες το πολύ.

Κ. Καβάφης,  1918

Ώριμος πλέον ο  ποιητής κατανοεί ότι η αποκλίνουσα σεξουαλικότητα του που τον βασάνιζε με τύψεις και μεταμέλειες στη νιότη του, διαμόρφωνε παράλληλα και εμπλούτιζε την ποιητική γραφή  του. Σε αντίθεση με το παρελθόν, ο ενοχικός  Εαυτός αναγνωρίζει πλέον τον Άλλον του ως εμπνευστή του και τον αποδέχεται. Η υπέρβαση των μεταξύ τους διαφορών συντελείται μέσω της  ποίησης. 

 

Μετανάστες 

Λαθεμένο μού φαινόταν πάντα τ' όνομα που μας δίναν:
«Μετανάστες».
Θα πει, κείνοι που αφήσαν την πατρίδα τους. Εμείς, ωστόσο,
δε φύγαμε γιατί το θέλαμε,
λεύτερα να διαλέξουμε μιαν άλλη γη. Ούτε
και σε μιαν άλλη χώρα μπήκαμε
να μείνουμε για πάντα εκεί, αν γινόταν.
Εμείς φύγαμε στα κρυφά. Μας κυνηγήσαν, μας προγράψανε.
Κι η χώρα που μας δέχτηκε, σπίτι δε θα 'ναι, μα εξορία.
Έτσι, απομένουμε δω πέρα, ασύχαστοι, όσο μπορούμε πιο
κοντά
στα σύνορα,
προσμένοντας του γυρισμού τη μέρα…
[…]
Όμως κανένας μας
δε θα μείνει εδώ. Η τελευταία λέξη
δεν ειπώθηκε ακόμα.  (1937)

Μπέρτολτ Μπρεχτ
Ποιήματα,  μετάφραση Μάριος Πλωρίτης

Ο σημαντικός Γερμανός δραματουργός, σκηνοθέτης και ποιητής Μπρεχτ αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη χώρα του υπό το Χιτλερικό καθεστώς, που τον αποκήρυξε ως αδιάλλακτο εχθρό, έκαψε τα βιβλία του και αφαίρεσε την ιθαγένεια του. Για τον Ναζισμό ήταν ό απειλητικός Άλλος. Ωστόσο, ο ίδιος αισθανόταν ως Άλλος και στις χώρες υποδοχής του στη Σκανδιναβία και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Τόπους «εξορίας» τους κατονομάζει στο ποίημα του και τον εαυτό του «αυτοεξόριστο». Γεγονός πάντως είναι ότι  μεταξύ 1937 και 1945  έγραψε  τα σπουδαιότερο έργα του.  Στην πατρίδα του γύρισε το 1949. 

 

Εμιγκρέδες της Ρουμανίας 

Ένα μεσημέρι, σκυφτή κι ανώνυμη,
μέσα στους σκοτεινούς διαδρόμους
μιας πολυκατοικίας,
τους άκουσα να μιλάνε ρουμάνικα.
Καθώς ανέβαινα με το ασανσέρ...
...να μιλάνε ρουμάνικα.
Και τότε τραγούδησα:
''Πόσο μ' αρέσει
ν' ακούω τους ανθρώπους
ν' ανεβαίνουν με το ασανσέρ
και να μιλάνε ρουμάνικα...''
Εμιγκρέδες της Ρουμανίας,
πιθανότητες ευτυχίας,
στην περιοχή της Αμερικάνικης πρεσβείας...

Λένα Πλάτωνος, 1985

Κοινωνική διαφοροποίηση του μετανάστη Άλλου προέρχεται και από την αίσθηση που προκαλεί η παρουσία του στους γηγενείς της χώρας υποδοχής του.  Συνήθως είναι  αρνητική, αντίθετα με τους φιλικούς στίχους της Λένας Πλάτωνος στο ομότιτλο τραγούδι της. Παράλληλα, η αναφορά της στην περιοχή της Αμερικάνικης πρεσβείας υπαινίσσεται μάλλον την παρουσία και ενός άλλου είδους μεταναστών.
 

Για την Αποκατάσταση του Μαύρου

Άσπρη είναι η αρία φυλή
η σιωπή / τα λευκά κελιά  
το ψύχος / το χιόνι
οι άσπρες μπλούζες των γιατρών. 
τα νεκροσέντονα / η ηρωίνη
Αυτά λίγο πρόχειρα
για την αποκατάσταση του μαύρου 

Κατερίνα Γώγου
Το Ξύλινο Παλτό, 1982

Η λευκή Άλλη, μέσα στη λευκότητα της άριας φυλής της, υπερασπίζεται ποιητικά την διαφορετικότητα  που αισθάνονται συνάνθρωποι της που ζουν στο περιθώριο του Αθηναϊκού αστικού  τοπίου. Αγωνίστρια ενάντια σε κάθε μορφή εξουσίας, ακτιβίστρια υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αυτόχειρας, η Κατερίνα  Γώγου επιβεβαιώνει με την ποίηση της την αγωνία του κοινωνικά αιρετικού Άλλου να υπάρξει στον ίδιο του τον τόπο.

Καπνισμένο Τσουκάλι 

[…]
Η Καρδιά μου είναι τώρα ένα φαρδύ χωματένιο τσουκάλι 
που μπήκε πολλές φορές στη φωτιά
που μαγείρεψε χιλιάδες φορές για τους φτωχούς
για τους ξωμάχους, για τους περατάρηδες…
 […]
Τούτες τις μέρες, ο άνεμος μας κυνηγάει.
Γύρω σε κάθε βλέμμα το συρματόπλεγμα
γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα
γύρω στη ελπίδα το συρματόπλεγμα. Πολύ κρύο εφέτος...

Γιάννης Ρίτσος 
Καπνισμένο Τσουκάλι,  1948-49

Τα ποιήματα της συλλογής Καπνισμένο τσουκάλι γράφτηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης πολιτικών κρατουμένων της Λήμνου, σε περίοδο εμφυλίου πολέμου. Το συρματόπλεγμα, ως σύμβολο και πραγματικότητα στο ποίημα,  οριοθετεί τον χώρο εγκλεισμού των Άλλων, εγγυάται το απαράβατο των ορίων, χωρίζει τους «κυνηγημένους» εσώκλειστους από τους ελεύθερους ανθρώπους. 

 

ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ

[… ]
Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι
και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα 
και δε γίνεται μ’ Αυτούς χωρίς, Εσύ
Βλέπεις, είπε, είναι οι Άλλοι 
                         και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις
ἡ μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη νά 'ναι
                        και μείνει αυτή.

Οδυσσέας Ελύτης
ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ- Η Γένεσις,  1959              

Άξια εστί η διαφορετικότητα του Άλλου γιατί μέσα από αυτήν μπορούμε να προσδιορίσουμε τον Εαυτό μας. Ο Άλλος άνθρωπος δεν είναι  Άλλος από εμάς, 
έχει απλά μιαν άλλη ταυτότητα. Καμιά ταυτότητα δεν είναι δεδομένη εκ γενετής ή διατηρητέα. Διαμορφώνεται κατά τη  συνύπαρξη της με τις  άλλες ταυτότητες 
σε σχέση με τις υπάρχουσες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες. Η γνήσια ποίηση,  υπεράνω κάθε μέσου και μέτρου στέρησης της ατομικής ή κοινωνικής ελευθερίας, δημιουργεί ανοίγματα προς το διαφορετικό,  περάσματα από τον χώρο του προς το οικείο  και από τον χώρο του οικείου πάλι προς το διαφορετικό. Στην σύγχρονη εποχή μας όπου όλα σαν ετοιμόρροπα τρίζουν, χρειάζεται όσο ποτέ να υπάρξουμε με όλους  τους Άλλους, ως συμπολίτες του ίδιου κόσμου. Αν θέλουμε να γνωρίσουμε πραγματικά αυτόν τον  ”Αιέν κόσμο, τον μικρό, τον Μέγα,”  κατά τον ποιητή. 

Μάρω Παπαδημητρίου
© Poeticanet