Προηγούμενα: 

1. Η αξία και η ποίηση/ Ποιητικοποιώντας την αξία/ Α
2. Η αξία και η ποίηση/ Ποιητικοποιώντας την αξία/ Β
3.  Παρένθεση περί οικονομίας του ποιητικού προϊόντος (online απάντηση σε νε@ ποιητ@ που ανησυχεί για την υποδοχή του καινούργιου τ@ βιβλίου)

 

 

 

4

Εφευρετικός μοντερνισμός: ‘Βρήκα τρόπο να ικανοποιηθώ’
(ένα σχόλιο για το ‘εξαίσιο σύνταγμα’ και την Υπερηφάνεια)

 

Αφού αποδεχτεί τον τεχνικό χαρακτήρα της εργασίας του, ο ποιητής ανακαλύπτει την αξία των λέξεων, όπως περνούν από την μηχανική του παραγωγή^. αυτή η αξία έγκειται στην καταγραφή και διασφάλιση της ικανοποίησης. Η μέγιστη εφευρετικότητα της ποίησης εντοπίζεται ακριβώς στην αγωνιώδη δέσμευση για την διασφάλιση αυτή.

Ας περιγράψουμε ένα περιστατικό.

Ένας παρατηρητής, που αντιμετωπίζει στρεσογόνες καταστάσεις, είναι δυσαρεστημένος από την φορά των πραγμάτων στην ζωή του, νιώθει καταπιεσμένος, αποκλεισμένος, αποτυχημένος ή/ και ηττημένος από τις συνθήκες, βιώνει μία εμπειρία υπερκουλτουραιμίας[1], μιας ψυχοσωματικής, περιορισμένης σε διάρκεια, κατάστασης που περιλαμβάνει γρήγορο καρδιακό παλμό, λιποθυμία, σύγχυση, ακόμη και παραισθήσεις, και φέρεται να εμφανίζεται όταν τα ευαίσθητα άτομα εκτίθενται σε αντικείμενα, έργα τέχνης ή φαινόμενα εξαιρετικής ομορφιάς.

Πρόκειται για ένα συμβάν βιολογικό, όσο κι αν η περιγραφή που προηγήθηκε μπορεί να ενοχλεί με την ακουσίως σατιρική της περιττολογία τούς φιλολογικά σκεπτόμενους αναγνώστες. Τέτοια ρίγη είναι ένα ξεκάθαρο, διακριτό γεγονός και, συνδυασμένα με δάκρυα, προκαλούνται από την τέχνη, η ενατένιση της οποίας επιδρά επί της δραστηριότητας του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Κατά τον Mori, K., Iwanaga, η εμπειρία του ρίγους, που προκαλείται κυρίως από την μουσική, φαίνεται να παράγει φυσιολογική διέγερση με ανταποδοτική απελευθέρωση ντοπαμίνης και ενεργοποίηση περιοχών του εγκεφάλου που σχετίζονται με την ανταμοιβή.[2]

Ένα παρόμοιο φαινόμενο περιγράφεται από τον Καβάφη και συνήθως ερμηνεύεται με τρόπους αλληγορικούς, ηθικοδιδακτικούς ή queer. Πρόκειται για την προέλαση του «Συντάγματος της Ηδονής»[3], τον αόρατο θίασο με μουσικές εξαίσιες, με φωνές το μυστικό θίασο με ήχους, και εξαίσια όργανα. Η προέλαση του Συντάγματος αυτού των επιθυμιών ή θεοτήτων «με μουσικήν και σημαίας» ‘εκστρατεύει καλά’ για την κατάκτηση απολαύσεων και παθών προκαλώντας ρίγος και τρέμουλο στις αισθήσεις. Η ανταπόκριση σε αυτή την κρίσιμη διέλευση είναι να καταταχθείς πιστός στρατιώτης, με απλότητα καρδίας, να ενδίδεις, ακόμη και ‘πέφτοντας στον δρόμο’, στην υπηρεσία της ηδονής που είναι διαρκής χαρά.

Το σχεδόν μεταφυσικό αυτό φαινόμενο της προσέλευσης του θιάσου, τό σημεῖον ἀπολείπειν ὁ Θεός, με την απαρεμφατική του δυναμική, φέρει το βάρος δύο κρίσιμων λέξεων: σύνταγμα και εξαίσιο. Εκτός από τον πολυπληθέστερο από το τάγμα στρατό ξηράς (σημασιολογικό δάνειο από τη γαλλική régiment), ‘συντάγματα’ είναι επίσης τα ιστορικά μνημεία που έχουν συγκεντρωθεί και καταγραφεί συνολικά και η γλυπτική παράσταση προσώπων που αποτελούν σύνολο. Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο το «σύνταγμα» (syntagme) είναι το αποτέλεσμα της σύνταξης, η συντακτική φράση με τους κανόνες της, τα ‘γλωσσικά στοιχεία που συνδέονται με ιεραρχική σχέση, αποτελώντας ενότητα στο εσωτερικό μιας γλωσσικής μονάδας’[4].

Στρατιωτικό, γλυπτικό, μνημειακό, και γλωσσικό σύνθεμα, το καβαφικό ‘σύνταγμα’ συγκεντρώνει θεϊκές, πολιτικές και καλλιτεχνικές ιδιότητες. Ως προς το την σημασιολογική δυναμική τού ‘εξαίσιου’, κατά το Λεξικό Τριανταφυλλίδη ‘εξαίσιο’ είναι το πολύ έντονο ή ασυνήθιστο, έτσι ώστε να ξεχωρίζει, το καλό ή ωραίο στον υπέρτατο βαθμό. Κατά το Λεξικό Κριαρά το θαυμάσιο, λαμπρό, εκπληκτικό, και ασυνήθιστο.[5] Ας μην μας διαφεύγει και η αριστοτελική σημασία του ‘ανεπικοινώνητου’ Θεού ή θηρίου που το επίθετο αποκτά. (Αριστοτέλη, Πολιτικά 1253a25). Με την ‘εξαίσια’ υπόστασή του το ‘σύνταγμα’ προκαλεί έντονα συναισθήματα που έχουν όχι μόνον ψυχολογικό, αλλά και σωματικό αντίκτυπο.

Η εμπειρία του ‘εξαίσιου συντάγματος’ είναι η ποιητική εμπειρία στην πιο συμπυκνωμένη στιγμή της. Ως régiment, το ‘σύνταγμα’, κατά τον Lyotard, είναι μία σειρά κανόνων, επιχειρηματολογίας, γνώσης, περιγραφής, διήγησης, ερώτησης, επίδειξης, εντολής κλπ. που διατηρεί την δική της νομιμότητα και επιτρέπει την αντίσταση στην «τυφλή» αναγκαιότητα την οποία καθορίζει ο ορθολογισμός και η ηθική της κοινότητας.[6] Όταν φράσεις από διαφορετικά ‘συντάγματα’ συναντιούνται, τότε  διαμορφώνεται ένα ανολοκλήρωτο κενό, μία έλλειψη που δημιουργεί το ‘διαφορετικό’, την εμπειρία της αμήχανης έκστασης, ενδιάμεση στην λύπη και την χαρά, το ρίγος στην εκκρεμότητα διαμόρφωσης μίας νέας φράσης που θα αποκτήσει πρωτόγνωρη σημασία. Η φύση και η γνώση γίνονται αινιγματικές και προβλέπουν στην ηδονή της επίλυσής τους.

Η φράση ‘εξαίσιο σύνταγμα’ δημιουργεί στον Καβάφη μία απαρεμφατική δυναμική του διαφορετικού, συνδέοντας αντιφατικούς συχνά κανόνες λατρευτικού (ο θεός), ερωτικού (ηδονή), πολιτικού (σύστημα κανόνων), καλλιτεχνικού (γλυπτική σύνθεση), στρατιωτικού (προέλαση στρατιωτών), γλωσσικού (συνταγματικό σύνθεμα), θεατρικού (πλάνηση θιάσου), ελεγειακού (κηδεία) κλπ. λόγου. Το ‘εξαίσιο σύνταγμα’ αποδίδει την ηδονή του κενού που πρέπει να συμπληρωθεί: εξαιρετική αλλά και απόκοσμη σειραϊκή διάταξη μυθικών και γλωσσικών πλασμάτων που παράγουν ήχο και σημασία αλλά και ‘λαμβάνουν’ (prehend -συλλαμβάνουν, αρπάζουν) την σημασία και τον ήχο που τους δίνεται. Μία ανταλλαγή αναδιπλώσεων και εκδιπλώσεων.

Στο δοκίμιό του Η Πτύχωση Ο Leibniz και το Μπαρόκ ο Gilles Deleuze αναφέρθηκε στην διαμόρφωση της υποκειμενικότητας για την οποία οφείλει πολλά στον Alfred North Whitehead, που υποστηρίζει ότι το άτομο συνίσταται στην δημιουργική κατασκευή και την νεοτερικότητα όπως διαμορφώνονται από τις διαδικασίες της σύλληψης και της έκλυσης.[7] Λαμβάνοντας και εκλύοντας, το υποκείμενο βρίσκεται σε ένα διαρκές γίγνεσθαι. Ο Deleuze, που υπονομεύει το μπαρόκ του Leibniz, όπου σειραϊκές αποκλίσεις σηματοδοτούν τα όρια των αδύνατων κόσμων, υποστηρίζει ότι κάθε φορά διαφορετικό στοιχείο διπλώνεται (πτυχώνεται), από την υποκειμενικότητα έως την σκέψη για την ζωή. Στην περίπτωση της υποκειμενικότητας, το έξω διπλώνεται στο μέσα, δημιουργώντας έτσι νέες υποκειμενικότητες, ώστε να παρακάμπτεται η διάκριση του μέσα και του έξω. Το μέσα είναι πτύχωση (αναδίπλωση) του έξω. Από το σώμα μας έως τον χρόνο και την μνήμη η υποκειμενικότητα είναι μία τοπολογία των διαφορετικών πτυχώσεων, παραθύρων που ανοίγουν και κλείνουν, εισόδων και εξόδων. Το απόλυτο ζητούμενο είναι η κυριαρχία επί της συρροής της ύπαρξης. Για να κατέχεις, πρέπει να διπλώσεις το έξω στο μέσα:

Κάθε πράγμα λαμβάνει τα προηγούμενά του και τα συνακόλουθά του και, προϊούσης της λήψης, λαμβάνει έναν κόσμο. Το μάτι είναι μια λήψη του φωτός. Τα έμβια όντα λαμβάνουν το νερό, τη γη, τον άνθρακα και τα άλατα. Σέ κάποια στιγμή ή πυραμίδα λαμβάνει τούς στρατιώτες του Βοναπάρτη (σαράντα αιώνες σας βλέπουν) και αντιστρόφως. Μπορούμε να πούμε ότι «οι αντίλαλοι, οι αντανακλάσεις, τα ίχνη, οι πρισματικές παραμορφώσεις, οι προοπτικές, τα κατώφλια, οι πτυχώσεις» είναι λήψεις πού προοικονομούν κατά κάποιον τρόπο την ψυχική ζωή.(ό.π.)

Όλα προμηνύουν τα προηγούμενα και τα συνακόλουθά τους και βήμα-βήμα προδιαγράφουν έναν κόσμο. Το κινούμενο σύνταγμα είναι μία δόνηση, ένας παλμός ή ένα λαμπερό κύμα που επιστρέφει πίσω και προχωρά μπροστά, γιατί έχει προθέσεις, εντάσεις ή διαβαθμίσεις σε αυτόν που το βλέπει. Το υποκείμενο «κρατά», «λαμβάνει» έκταση και δόνηση και «λαμβάνεται» από αυτές. Αντιχήσεις, αντικατοπτρισμοί, αποτυπώματα, προοπτικές, όρια και πτυχώσεις: κρατήματα και λήψεις στις συνθήκες της πιθανότητάς τους. Στις δομήσεις του ‘εξαίσιου συντάγματος’ λαμβάνει χώρα το ποιητικό συμβάν, προσφέροντας άμετρη ηδονή, καθώς δημιουργείται μία συστροφή: η ψυχή γίνεται η έκφραση του κόσμου, γιατί ο κόσμος είναι αυτό που εκφράζεται από την ψυχή. Όπως η προϊούσα ‘θάλασσα του πρωιού’ λαμβάνεται στιγμιαία και λαμβάνει φαντασίες, αναμνήσεις και ινδάλματα.

Τι λαμβάνει το καβαφικό ‘σύνταγμα’; Υπάρχει πάντα ένα σώμα που αντανακλά την διάταξη της γραφής, ένα υποκείμενο που, με επίγνωση της τελειωτικής του ύπαρξης, πέφτει στο δρόμο διεκδικώντας την Υπερηφάνεια του. Όπως βγαίνοντας στα ανοιχτά παράθυρα το υποκείμενο λαμβάνει τους πρώτους ήχους της διάβασης του συντάγματος, έτσι και το σύνταγμα λαμβάνει το υποκείμενο που ανταποκρίνεται στους ήχους με ρίγος και συγκίνηση (από τον αποχαιρετισμό ή το καλωσόρισμα, την εγκατάλειψη ή την πρόσκληση) και τελικά πέφτει, και γίνεται ένα με το σύνταγμα. Η κίνηση του συντάγματος μέσα έξω και πάνω κάτω επαναλαμβάνεται πολλαπλώς, τόσες φορές όσες οι κανόνες των λόγων του, έως ότου αποκτήσει την ‘διαφορετική’ του ηδονικά καινούργια σημασία.

Τι ανακαλύπτουμε στις πτυχώσεις του ‘συντάγματος’ όπως αποδίδονται από την ‘εξαίσια’ ιδιότητά του; Τα ανοιχτά απαρέμφατα απολείπειν, διαβαίνειν, ακούεσθαι, εκστρατεύειν, βαίνειν, φεύγειν, χάνεσθαι. Όλα απαρέμφατα εξέλιξης του ποιητικού λόγου. Η Υπερηφάνεια της συμμετοχής σε αυτά αντιστοιχεί με το αμαρτύρητο συναίσθημα που προκάλεσε με την ομιλία του στον στρατό της Αιγυπτιακής εκστρατείας ο Βοναπάρτης το 1798. Σε περίπου 10.000 πολεμιστές που επρόκειτο να στραφούν εναντίον του στρατού των Μαμελούκων, ο Ναπολέων, εμπνευσμένος από τις πυραμίδες που φαίνονταν καθαρά από μακριά, έφερε στο προσκήνιο την κρίσιμη, καθοριστική και συγκινησιακή ανταλλαγή του με τον ιστορικό χωροχρόνο: «Στρατιώτες! Από την κορυφή εκείνων των πυραμίδων σαράντα αιώνες σας βλέπουν». Ο πίνακας του
Jean-Léon Gérôme Bonaparte devant le Sphinx (1867 – 1868), έναν σχεδόν αιώνα μετά, αποδίδει ακριβώς την κρίσιμη ανταλλαγή βλεμμάτων πίσω από την ναπολεόντεια αναμέτρηση με την ιστορία.

Τα παρελαύνοντα βήματα του εξαίσιου θιάσου που ακούγονται διακριτά ή μακρινά σε κάθε υπερκουλτουραιμική στιγμή δική μας ή του Καβάφη, παρόμοια με αυτά που αντηχούν στο ανάκτορο του Νέρωνα, στην κρεβατοκάμαρα του Valéry, στο δάσος του Εμπειρίκου, στην σκέψη του Παλαμά, στον ουρανό της Μυρτιώτισσας, προσδιορίζουν την ικανοποίηση που επιφέρει η επαφή με το ποίημα. Η ικανοποίηση επέρχεται ακριβώς στα σημεία που δείχνουν το πράγμα, όπου η λέξη κόβεται και η γλώσσα σιωπά ώστε να δημιουργηθεί το σπάσιμο της ισορροπίας, ένας λαρυγγισμός, μία ξένη γλώσσα που βγαίνει στην επιφάνεια της γλώσσας.[8] Το ποίημα είναι φαινόμενο, επιφαινόμενο, αλλά αποσπασματικά, βήμα-βήμα, αυτό το σημείο, στιγμή, στίγμα σαν την ροή του σεφερικού αιγυπτιακού ποταμιού που για αιώνες επίσης λαμβάνουν οι πυραμίδες. Το πεδίο του ποιήματος δεν προκύπτει από μία υπαρκτή εμπειρία, αλλά υπάρχει ως σύμπαν που συντίθεται από τα στοιχεία του σε διαφορική παραλλαγή μέχρι το άπειρο.