ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΑΡΣΕΝΙΟΥ

Το μέλλον της ποίησης

Η συλλογή διηγημάτων  Αναφορά περιπτώσεων του Αλέξανδρου Σχινά περιλαμβάνει το διήγημα "Ενώπιον Πυροβολητού", όπου ο συγγραφέας για να δημιουργήσει το κείμενό του εμφανίζεται να δίνει εντολές σε μία "αφηγηματική συσκευή ΑΣ38φ ". Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ο Αμεδαίος, που στο τέλος της ιστορίας βρίσκεται «ενώπιον πυροβολητού». Τα πράγματα είναι δύσκολα, η συνεννόηση συγγραφέα και μηχανής είναι σχεδόν αδύνατη, εφόσον ο συγγραφέας οφείλει να είναι κυριολεκτικός, ώστε να γίνει κατανοητός από την αφηγηματική συσκευή. Γράφει:

 Στοπ! Μετά εντόνου τονισμού της ειρηνοφιλίας του
 Αμεδαίου.
 Ο ειρήνόφίλός Αμεδ-
 Στοπ! Άνευ περιττών τόνων
 Ο ειρηνοφίλος Αμ-
 Στοπ! Άνευ τόνων, μετά τονισμού του κεφαλαιώδους της
 ιδιότητος του ειρηνοφίλου
 Ο ΕΙΡΗΝΟΦΙΛΟΣ Αμε-
 Στοπ! Άνευ κεφαλαίων. Διά μικρών ψηφίων
 ο ειρηνόφιλος αμεδ-
 Στοπ! Διά συνήθων ψηφίων μετά των οικείων τόνων. Μετά
 νοηματικού τονισμού της ειρηνοφιλίας του Αμεδαίου  [...] (327)

Και η σύγχυση συνεχίζεται…
Τα προβλήματα λοιπόν είχαν αρχίσει ήδη από τότε. Και δεν είναι προβλήματα τόσο της μηχανής όσο της στάσης των συγγραφέων και των αναγνωστών απέναντί της.
Η αλήθεια είναι πως όλοι εμείς που έχουμε μεγαλύτερη θητεία στην ανάγνωση των τυπωμένων κειμένων, ακόμη κι αν η επαφή μας με την ψηφιακή λογοτεχνία είναι ελάχιστη, έχουμε κάποιες διαμορφωμένες απόψεις κυρίως για αυτό που χάνεται με την παραχώρηση του εδάφους στον υπολογιστή.

Α. Από το υλικό στο μη υλικό

Η γλώσσα κλείνει μέσα της πληροφοριακό υλικό. Αποδεικνύει την εμπειρία, τις  διαδικασίες, αλλά και την ταυτότητα, τις αλλαγές του πολιτισμού, το πέρασμα του χρόνου (αλλοιώσεις, τροποποιήσεις, αφαιρέσεις, μιμήσεις, πλαστογραφίες…).
Επιπλέον, η γλώσσα χρησιμοποιεί το χώρο για να διαμορφώσει τη σημασία ιεραρχικά, -γεωμετρικά, -εικονογραφικά.
Όταν αυτή η χρήση του χώρου συνδυαστεί με τα ηλεκτρονικά μέσα δυνητικά εξαπλώνεται σε πολυδιάστατες δομές του υπερκειμένου.

Περνώντας στον ηλεκτρονικό χώρο η γλώσσα χάνει την υλική της ιστορία. Η ψηφιοποίηση καθιστά καθαρό, ασφαλές, υγιεινό, απόμακρο ό,τι δε χρειαζόμαστε ως υλικό. Όταν το υλικό χάνεται στη μετατροπή του σε ήχο, από ήχο σε νοητικό υλικό, από οπτικό σε ηχητικό, από κινητικό σε τυπογραφικό, μένει ένα κενό, μία αφαίρεση.
Η γλώσσα, άλλωστε, ποτέ δεν είναι στην ιδανική, αλλά πάντοτε στη φαινομενική της μορφή. Και πάντοτε υπήρχε το δίλημμα: φυσική γλώσσα ή γλώσσα μηχανής. Όταν λείπει το υλικό της μέρος, η γλώσσα φανερώνει τις πιθανότητες να ανασυνταχθεί ως υλικό πληροφορίας σε όλες τις μορφές.
Στο ηλεκτρονικό περιβάλλον η μεταβλητότητα της μορφής μεγαλώνει ριζικά.
Στην τέχνη η γλώσσα κάνει πάντα αυτό που δεν μπορεί εύκολα να κάνει. Στην ηλεκτρονική τέχνη η γλώσσα μας θυμίζει ότι και στη μη υλική γλώσσα υπάρχουν ακόμη τα σημάδια της υλικότητας –ανθρώπινα σημάδια που για να αποδοθούν χρειάζεται κάτι παραπάνω από γλώσσα.

Τι γίνεται τώρα με τη γραφή; Δηλαδή την παραγωγή στο επίπεδο του σημαδιού, του γράμματος, του σημείου; Αναμφισβήτητα, τα σημάδια της μπαίνουν στην υπηρεσία της συμβολικής τάξης συνδυάζοντας το πολιτισμικό με το υλικό. Υπάρχει όμως μέσα στα χρόνια μία μετάβαση.
Από τη γραφή ως Σοφία (γραφή που αποκαλύπτει την αλήθεια) περνάμε στη γραφή ως Γνώση (από την Αναγέννηση στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού) και τελικά στη γραφή ως Πληροφορία (τέλος του 20ου αι. μη υλική γραφή, ντεριντιανή γραφή).
Μιλάμε ακόμη για «γραφή»; Στην εποχή της πληροφορίας η γραφή εμπλέκει κείμενα, εικόνες, χρώματα, κίνηση, ήχο. Στη μη υλική της υπόσταση η γραφή παραμένει έχοντας υποστεί μία «–ουδετέρωση» και έναν «εκδημοκρατισμό»

Στις μέρες μας δεν υπάρχει ρεύμα που επικρατεί, αλλά πολλά που παρεμβάλλονται ανάμεσα στην κουλτούρα του δρόμου και την πολιτιστική ελίτ.
Το σημείο αποδυναμώνεται. Το κείμενο απειλείται από τη γλωσσική παραφθορά/ αλλοίωση/ απλοποίηση που έχει επιφέρει η πολυπολιτισμική οπτικοποίηση. Τηλεόραση, διαφήμιση, αεροδρόμια, κοινά περιβάλλοντα δημιουργούν μία γλώσσα εικονογραφική που υπονομεύει το κείμενο: ισομορφική, μη-αφαιρετική, σημειωτικά αποδυναμωμένη.
Η τεχνολογική αλλαγή, που συνδέεται με τη σύγκλιση των ψηφιακών μέσων μπορεί να εκληφθεί ως αποτέλεσμα της πολιτιστικής αλλαγής (διεθνής μετανάστευση, παγκόσμια κινητικότητα του πληθυσμού). Καθώς αυτή η διαδικασία θα γίνεται εντονότερη οδηγεί όλο και περισσότερο στην αποδυνάμωση της λέξης.  Κάθε μέρα εμφανίζονται νέα είδη γραφής. Σκεφτείτε, π.χ. την ποίηση των κωδίκων (Mezz ή Alan Sondheim) που είναι η μετάθεση κωδίκων των υπολογιστών σε κείμενο ή την ποίηση SMS με τη δική της σύνταξη και ορθογραφία.

Β) Κυβερνοχώρος: ο αβάσταχτος εγκλεισμός του όντος

Πρόκειται για ένα ζήτημα διαχείρισης της μεταβατικότητάς μας από το μοντερνισμό στο μεταμοντερνισμό. Είμαστε «μεσολαβητές προς εξαφάνιση», τηρώντας μία στάση τσαπλινική, και αντί να επισημαίνουμε, σαν τον Τσάπλιν, την τραυματική επίδραση της φωνής ως ξένου εισβολέα στον κινηματογράφο, μιλούμε για τη μετάβαση  από το μοντερνιστικό «υπολογισμό» στη μεταμοντέρνα «εξομοίωση» (simulation). Κατά τον Slavoj Zizek, η μοντερνιστική τεχνολογία διατηρεί μία ψευδαίσθηση της «διαφάνειας» (η οθόνη επέτρεπε άμεση επαφή με τη μηχανή πίσω από αυτή), δίνοντας τη δυνατότητα της λογικής αναδόμησης.
Η μεταμοντέρνα «διαφάνεια» κάνει το αντίθετο: κρύβει τις εργασίες της μηχανής, εξομοιωνόμενη πιστά με τις καθημερινές μας εμπειρίες. Έτσι συνηθίζουμε στην αδιαφανή τεχνολογία, ο μηχανισμός υπαναχωρεί και γίνεται αόρατος, άβατος, αδιείσδυτος, ο χρήστης δεν προσπαθεί να συλλάβει τη λειτουργία, πρέπει να βρει το δρόμο του με τη δοκιμή και το σφάλμα, όχι ακολουθώντας προϋπάρχοντες γενικούς κανόνες.
Το σύμπαν της νεωτερικότητας ήταν αυτό των καλωδίων, των bytes, των μηχανισμών πίσω από την οθόνη. Το μεταμοντέρνο σύμπαν βασίζεται σε μία αφελή εμπιστοσύνη στην οθόνη (άσχετη η αναζήτηση του τι κρύβεται πίσω). Προϋποθέτει μία φαινομενολογική στάση εμπιστοσύνης στα φαινόμενα (παίρνω τα πράγματα όχι πλέον όπως φαίνονται, αλλά όπως «εμφανίζονται»).
Ο μοντερνιστής καταφεύγοντας στον υπολογιστή είχε την αίσθηση ότι ασκεί  έλεγχο στον ηλεκτρονικό κόσμο σε αντίθεση με τον πραγματικό κόσμο που τον καθόριζαν  άγνωστοι κανόνες οι οποίοι και του επιβάλλονταν.
Για το μεταμοντέρνο ο κυβερνοχώρος είναι αυτό που περιγράφει ο Heidegger ως καθημερινό κόσμο. Ούτε καν το ηλεκτρονικό περιβάλλον δεν ορίζεται από ξεκάθαρους νόμους και με αυτό το δεδομένο πρέπει να βρει σταδιακά το δρόμο του.
Όμως υπάρχει κάτι πριν από αυτά: ένα τεχνολογικά άρτιο ψηφιακό σύμπαν: τα bytes είναι το λακανικό Αληθές πίσω από την οθόνη, το αόρατο απομεινάρι. Η αληθινή ζωή παρουσιάζεται ως ένα ακόμη παράθυρο. Μία κατάσταση χωρίς ελλείψεις και εμπόδια, ελεύθερης πλεύσης στον εικονικό χώρο όπου η επιθυμία επιβιώνει.
Στο χώρο αυτό παράγεται η ηλεκτρονική ποίηση.

Γ. ηλεκτρονική ποίηση και πρωτοπορίες

Πολλοί θεωρούν την ηλεκτρονική ποίηση μία νέα πρωτοπορία, αλλά άλλοι ισχυρίζονται ότι οι πρωτοπορίες αναπτύσσονται σε ομοιογενείς κοινωνίες. Μεταμοντέρνος σχετικισμός και πολυπολιτισμική κοινωνική διαμόρφωση αποδυναμώνουν τις μεγάλες αφηγήσεις της πρωτοπορίας.

Ο 20ος αι. μετέτρεψε την ποίηση από γνήσια λογοτεχνική έκφραση σε παγκόσμια σημειωτική τέχνη. Ο Appolinaire προέβλεψε ότι όλες οι τέχνες θα ενωθούν σε μία.
Οι ηλεκτρονικοί ποιητές έχουν επηρεαστεί από τη συγκεκριμένη, ηχητική, οπτική ποίηση, την ποίηση που δημιουργούν οι υπολογιστές και από τα πρωτοποριακά καλλιτεχνικά ρεύματα του 60 και του 70. (Jacques Donguy, Friedrich Block, Charles Bernstein). Στο τέλος του 70 μιλούσαν για το τέλος αυτών των ποιήσεων. Η ποίηση πλέον είχε ξεφύγει από το χώρο της γραφής και είχε περάσει στις γκαλερί, σε άλλο κόσμο.
Τα ρεύματα αυτά έκαναν τις λέξεις υλικό ηχητικό και οπτικό (ας θυμηθούμε το Μανιφέστο του Eugen Gomringer, το 2ο Bauhaus). ή αντικατέστησαν τις λέξεις με εικόνες (ιταλική poesia visiva, βραζιλιάνος Augusto de Campos: σημειωτική ποίηση).
Στο χώρο της σελίδας εφαρμόστηκαν δομές όχι μόνο συντακτικές, αλλά και τοπολογικές , εικονολογικές, και εικονοσυντακτικές (Pierre Garnier – Richard Kostelanetz). Ο αναγνώστης έγινε συμμέτοχος, δραστικός (lectacteur) – «αναδράστης» (poema Processo –ποίημα εν προόδω). Με τα πολυμέσα και το video η στατική σελίδα μπήκε σε κινούμενο περιβάλλον.

Η ποίηση του υπολογιστή έγινε για πρώτη φορά το 1959 όταν ο Theo Lutz στη Γερμανία και ο Brion Gysin στις ΗΠΑ δημιούργησαν τους πρώτους στίχους σε υπολογιστή μέσω προγραμματισμού. Λίγο αργότερα, ο Francois le Lyonnais, δημιουργός της OULIPO, στο μανιφέστο του 1961 μιλούσε για μηχανές/ συσκευές γραφής. Ο όρος «ηλεκτρονική ποίηση» αναφέρεται σε όλες τις ποιητικές μορφές που γράφονται, δημοσιεύονται και διαβάζονται μόνο σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Στην πραγματικότητα αναφερόμαστε στην ποίηση με τη χρήση υπερκειμενικών ιστοσελίδων (Flash, QuickTime, JavaScript) που χρησιμοποιεί σύμπλεγμα από μη γραμμικές συνδέσεις το οποίο επιτρέπει τον αναγνώστη να αυτενεργεί πάνω στο ποίημα, δημιουργώντας το. Πρόκειται για την «Ποίηση των νέων μέσων» γραμμένη σε ηλεκτρονικό περιβάλλον που βασίζεται στα γραφικά, τα video, τον ήχο και άλλα στοιχεία.

Πηγή της ηλεκτρονικής ποίησης είναι όπως φάνηκε ο προγραμματισμός κειμένων. Πάντως, οι πιο πολλοί ηλεκτρονικοί ποιητές έχουν τρεις αφετηρίες: 1) την Οπτική και την Ηχητική ποίηση, 2) το OULIPO, 3) τις κοινωνιολογικές πρωτοπορίες (Fluxus, καταστασιακοί, κ.λ.π.). Στο μεγαλύτερο μέρος τους οι ηλεκτρονικοί ποιητές έχουν αφομοιώσει την πρωτοπορία και τη νεωτερικότητα. Αναζητούν νέες εκφράσεις, νέες ιδέες, αναποδογυρίζουν την τέχνη. Έχουν κοινή ιστορία και αξίες.

Δ. Ηλεκτρονική ποίηση

Αυτό που ξεχωρίζει την ηλεκτρονική ποίηση είναι ότι πλέον ο υπολογιστής δεν είναι απλώς εργαλείο, αλλά διαδραστικό μέσο που επικεντρώνεται στη διαδικασία. Από το χώρο περνάει στο χρόνο. Ο χρήστης έχει ενεργητικό ρόλο στην επεξεργασία του έργου τέχνης. Στην πραγματικότητα, το έργο τέχνης είναι η ίδια η διαδικασία.
Για τους υπολογιστές κείμενα και εικόνες είναι το ίδιο, μπορούν να αναχθούν στους ίδιους κώδικες. Άλλωστε είναι πια δεδομένο ότι ζούμε σε οπτικά περιβάλλοντα: οι εικόνες είναι πια ευανάγνωστες. Ο υπολογιστής δεν αγαπά το εκτεταμένο κείμενο: οι λέξεις είναι οπτικές εικόνες στην οθόνη. Η παρουσίαση/ παράσταση δεν είναι κάτι σταθερό, αλλά εξαρτάται από τη διάδραση προγράμματος και υπολογιστή, υπολογιστή και χρήστη, και είναι απρόβλεπτη.
Στην ηλεκτρονική ποίηση δε χρησιμοποιείς τον υπολογιστή ως εργαλείο αλλά ως μέσο. Ό,τι βλέπεις στην οθόνη είναι ό,τι σου δίνει ο καλλιτέχνης να δεις, μόνο μικρό μέρος από το συνολικό του έργο που περιλαμβάνει και τους κώδικες δημιουργίας. Το υλικό του καλλιτέχνη δεν είναι λέξεις, αλλά προγραμματισμός, ένα μέρος που δεν είναι ποτέ ορατό, εκτός εάν ο χρήστης διαθέτει τα ίδια εργαλεία. Με αυτόν τον τρόπο ο καλλιτέχνης δεν δημιουργεί αντικείμενα, αλλά μεταβατικές στιγμές που στην οθόνη εμφανίζονται ως αντικείμενα. Όταν ο χρήστης τρέχει το έργο, αυτή η αυτόνομη διαδικασία διαδρομής του δημιουργεί τη δική του εκδοχή του έργου. Κάθε εμπειρία του είναι καινούργια. Ο υπολογιστής προσφέρει κατασκευή και διαδραστικότητα, επιστροφή του Είναι -στον -κόσμο. Με φαινομενολογικούς όρους η ηλεκτρονική ποίηση είναι τέχνη χρονική όχι χωρική, τέχνη βασισμένη στο αντικείμενο, είναι τέχνη γενετικής/ δημιουργικής διαδικασίας. κατασκευή/ τρέξιμο/ χρήση, όχι αυτό που βλέπει το κοινό. τέχνη χρονική, όχι αντικείμενο, αφού δεν πωλείται.

Αν θελήσουμε εντέλει να αναρωτηθούμε πώς και πού διεξάγονται σήμερα οι σοβαρές συζητήσεις γύρω από την ποίηση πρέπει να λάβουμε υπόψη μας όλες αυτές τις αλλαγές. Οι άνθρωποι έχουν μεγαλώσει με το interface ως πεδίο γραφής. Πολλοί διανοούμενοι που έχουν βγει από το χώρο της κριτικής των θεσμών και των πολιτισμικών σπουδών μιλούν για την ποίηση με νέους όρους –η νέα ποίηση χρειάζεται καινούργιο λόγο, δεν μπορούμε να μιλάμε με παλιούς τρόπους γι’ αυτή (εικόνα, διαμόρφωση νέων αισθητικών αξιών πέραν του ωραίου και του άσχημου, νέα κριτήρια, ανάκτηση του κοινωνικού φορτίου και της βαρύτητας που ζητείται πίσω από την πεζογραφία).

Η τέχνη αφομοιώνει τα μέσα του καπιταλισμού όπως ο καπιταλισμός αφομοιώνει τα μέσα της τέχνης (ποίησης).
Μιλώντας για την πρωτοπορία του 20ου αιώνα τη συνδέαμε με την τεχνολογία και τη δυνατότητα που μας έδιναν τα τεχνολογικά μέσα να ασκήσουμε κριτική στο σύστημα. Αν η ηλεκτρονική λογοτεχνία δεν ασκεί κριτική δεν είναι αυτομάτως πρωτοποριακή.
Οι εικόνες είναι πολλές: η ποίηση δεν είναι απαραίτητο να τις φτιάχνει, αρκεί να τις χρησιμοποιεί. Πέραν του φόβου (τρομοκρατία) και των σχηματικών αντιθέσεων (καλό-κακό), καλλιεργώντας τη «συμπάθεια» μέσω της γλώσσας (εθνοποιητική), δίνοντας όγκο και έκταση στο όραμα της υπέρβασης των ορίων (επέκταση γεωγραφική, αναγνώριση του άλλου), χωρίς τον τουριστικό ευδαιμονισμό του δυτικού υποκειμένου δημιουργείται το μέλλον της ποίησης και είμαστε εδώ να το δούμε.

Ελισάβετ Αρσενίου

(Από την ομιλία της Ελισάβετ Αρσενίου στη συνάντηση για την Ημέρα της Ποίησης που οργάνωσε η Στοά του Βιβλίου και το ηλεκτρονικό περιοδικό Poeticanet στις 17 Μαρτίου 2008).