Αν με τον όρο «μετάφραση» εννοούμε μια πιστή μεταγλώττιση του ποιήματος, η απάντηση στο ερώτημα του τίτλου είναι αρνητική. Η ποίηση δεν μεταφράζεται όπως ένα πεζό κείμενο. Ακόμα και όταν ο μεταφραστής γνωρίζει άριστα  τη γλώσσα του ποιήματος και το μεταφέρει «κατά λέξη», δεν αρκεί αν δεν μεταφέρει παράλληλα την αισθητική μορφή και το νόημα του. Γιατί  η γλώσσα της ποίησης, αν και χρησιμοποιεί τις λέξεις της κοινής  καθημερινής γλώσσας, είναι μια άλλη γλώσσα: μεταφορική, συνειρμική, αμφίσημη, συγκινησιακή. Δεν απευθύνεται στη λογική του δέκτη αλλά στον συναισθηματισμό του. Ένα  καλό ποίημα έχει συνήθως  πολλαπλές ερμηνευτικές  αποκλίσεις στις αποδόσεις του σε άλλη γλώσσα, αφού κάθε μεταφραστής του το αναπαράγει μέσα από την προσωπική του αίσθηση και ανάγνωση. Η καλύτερη μετάφραση είναι αυτή που διασώζει  τα περισσότερα από τα ποιητικά στοιχεία του.

Η αναγκαιότητα της μετάφρασης είναι συνειδητή από τους αρχαιότατους χρόνους.  Στην πόλη Βαβέλ της  εβραϊκής παράδοσης, ο Θεός τιμωρεί την ανθρώπινη αλαζονεία συγχέοντας  τις γλώσσες των ανθρώπων. Όταν εκείνοι διασκορπίζονται, δημιουργούν ατομικές μονόγλωσσες κοινότητες. Είναι μια συμβολική ερμηνεία της κοσμικής πολυγλωσσίας. Στην πραγματικότητα, η μετάφραση προκύπτει από τη στιγμή που μία κοινότητα επιχειρεί να επικοινωνήσει με μια άλλη αλλόγλωσση κοινότητα.  Η ποιητική μετάφραση έπεται χρονικά αυτής της αρχής, όμως λειτουργεί εδώ και πολλούς αιώνες. Οι πρώτες μεταφράσεις των ομηρικών επών και των ιερών ποιητικών κειμένων της Αγίας Γραφής, αν και ξεφεύγουν συχνά από το πρωτότυπο,  έχουν παγκόσμια αποδοχή και εκτίμηση. Εξ άλλου, η μετάφραση της ποίησης είναι η πιο δύσκολη  λογοτεχνική μετάφραση. Η ιδιαιτερότητα της  προκύπτει από  την ιδιομορφία του ποιητικού λόγου.

Το Βυθισμένο Λιμάνι

Είναι ο τίτλος ποιήματος της ομότιτλης πρώτης (1916) συλλογής του Ιταλού μοντερνιστή και ερμητικού ποιητή Τζουζέπε Ουνγκαρέτι. Ο ίδιος  αργότερα στις Σημειώσεις της συλλογής του L’Allegria (1942), αναφέρεται σε αυτή την πρώτη του έκδοση και διευκρινίζει: «Θα θέλατε ίσως να γνωρίζετε γιατί η πρώτη μου συλλογή έχει τον τίτλο Το βυθισμένο Λιμάνι. Όταν ήμουν δεκαέξι, δεκαεπτά ετών, μπορεί κι αργότερα, γνώρισα δύο νεαρούς γάλλους μηχανικούς […] Μού μιλούσαν για κάποιο  λιμάνι εδώ, βυθισμένο πριν από την εποχή των Πτολεμαίων […] Ο τίτλος του πρώτου βιβλίου μου προέκυψε από αυτό το λιμάνι».  Σε άλλη στιγμή αναφέρει ότι « το βυθισμένο λιμάνι συμβολίζει αυτό που κρύβεται μέσα μας ανεξιχνίαστο». Γεγονός είναι ότι το 2000 μ.Χ άρχισε να εξερευνάται  το βυθισμένο λιμάνι της αρχαίας αιγυπτιακής πόλης Θώνις, κοντά στην σύγχρονη Αλεξάνδρεια, γενέτειρα του Ουνγκαρέτι.

Το ποίημα είναι εκφραστικά λιτό, φαινομενικά απλό: στίχος ελεύθερος, λέξεις λιγοστές κοινές, απουσία σημείων στίξης.  Με την πρώτη ανάγνωση, θα έλεγε κανείς ότι μεταφράζεται πολύ  εύκολα. Και πράγματι, κυκλοφορούν πολλές μεταφράσεις του. Η επιλογή αυτών των τριών που ακολουθούν είναι συμπτωματική, δεν σχετίζεται με συγκρίσεις ή ποιοτικές  αξιολόγησεις τους.  Προβάλλει απλά τρεις πιστές στον λόγο του ποιήματος μεταφράσεις, ωστόσο διαφορετικές  μεταξύ τους.  Ένα μικρό δείγμα των ιδιόμορφων  μεταφορών ενός ποιήματος  σε μια  άλλη γλώσσα.   

ll porto sepolto 

Vi arriva il poeta
E poi torna alla luce con i suoi canti
E li disperde

Di questa poesia
Mi resta
Quel nulla
Di inesauribile segreto

          Giuseppe Ungaretti
 

1. Το θαμμένο λιμάνι

Φτάνει μόλις εκεί
μια στιγμούλα ν’ αγγίξει
ο ποιητής
Ύστερα μες στο φως ξαναγυρνάει
με τα τραγούδια του
που τα σκορπάει

Από μια τέτοια ποίηση δεν
μου απομένει πάρεξ
ένα κάτι ελάχιστο
θησαυρού κρυφού ανεξάντλητου

                μετ. Οδυσσέας Ελύτης
                Δεύτερη Γραφή  σ.155
 

2. Το θαμμένο Λιμάνι   

Φτάνει εκεί ο ποιητής
Ύστερα ξαναγυρίζει στο φως με τα τραγούδια του
και τα σκορπίζει

Από τούτη την ποίηση
μου απομένει
εκείνο το τίποτα
ενός ανεξάντλητου μυστικού

                  μετ.  Άννα Κατσιγιάννη
                  H Λέξη, τχ. 13 (1982) σ. 204-206
 

3. Το βυθισμένο λιμάνι   
    
Εκεί  φτάνει ο ποιητής
Μετά στο φως πάλι γυρνά με τα τραγούδια του
Και τα  σκορπάει                                             
     
Από την ποίηση αυτή
Σ’ εμένα  μένει
Αυτό το ελάχιστο                                                
Του ανεξάντλητου μυστικού   

                   μετ. Μάρω Παπαδημητρίου
                   Poeticanet T. 41

Κάθε ποίημα είναι ένα εσωτερικό συμβάν που εξωτερικεύει ο λόγος του ποιητή. Όπως διευκρινίζει ο Ουνγκαρέτι, ο ποιητής καταδύεται στο «ανεξιχνίαστο βυθισμένο λιμάνι  που κρύβεται μέσα του». Εκεί βρίσκει τα τραγούδια του και από εκεί τα φέρνει στο φως της επιφάνειας και τα σκορπίζει ελεύθερα. Παραλήπτες τους είναι οι αναγνώστες. Ο αναγνώστης προσλαμβάνει  το ποίημα μέσω της ενσυναίσθησης, της αντίληψης, της γνώσης του. Και ο μεταφραστής του ποιήματος είναι αναγνώστης. Προσλαμβάνει το ποίημα με τον ίδιο τρόπο και επιπλέον  το μεταφέρει σε μια άλλη γλώσσα κατά το δυνατόν πιστός στη δομή, τον  ρυθμό, τη σημασία  του.  Και στην καλύτερη μετάφραση του, το πρωτότυπο ποίημα δεν είναι ποτέ το ίδιο. Ωστόσο εκείνο που περισσότερο  συμπίπτει  με το πρωτότυπο, δικαιούται να μεταφερθεί και στον  αλλόγλωσσο κόσμο, διευρύνοντας τα όρια της ποίησης.

Μάρω Παπαδημητρίου

© Poeticanet