Όποιος επιχειρεί να μιλήσει για τη συσχέτιση της πολιτικής με την ποιητική τέχνη είναι αδύνατο να μην αναφερθεί στον Πλάτωνα, ο οποίος περιέγραψε αναλυτικά την πιθανή επιρροή που μπορεί να έχει η ποιητική παιδεία στη διαμόρφωση των φυλάκων της Πολιτείας, επισημαίνοντας κυρίως τους κινδύνους που προκύπτουν από διάφορα είδη τεχνών στην ψυχική τους διαμόρφωση. Εξετάζει μάλιστα στην Πολιτεία συνδυαστικά τον λόγο και τη μουσική συνοδεία και απαριθμεί όλα τα επικίνδυνα είδη και των δύο αυτών συνιστωσών. Από τη μουσική αποκλείονται η λυδική (λυδιστί) και οι παραλλαγές της (μειξολυδιστί, συντονολυδιστί), η ιωνική (ιαστί), οπότε απομένουν μόνο η δωρική (δωριστί) και η φρυγική (φρυγιστί) με απλούς ήχους οργάνων, όπως της κιθάρας και της λύρας, εξαιρωντας τις πολύπλοκες πολύχορδες αρμονίες των τριγώνων, των πηκτίδων και κυρίως των αυλών που χαλαρώνουν και διαβρώνουν την ψυχή. Όσον αφορά τον λόγο, επίκεντρο της κριτικής του είναι ο Όμηρος.

Συμβουλεύει ο Σωκράτης στην Πολιτεία τον Γλαύκωνα για το πώς θα έπρεπε να αντιδράσει αν συναντούσε τους θαυμαστές του Ομήρου. Αυτοί θα του έλεγαν ότι ο Όμηρος είναι αυτός που εκπαίδευσε όλη των Ελλάδα, ότι είναι αυτός στον οποίο πρέπει να προσφεύγουν  όλοι για να μάθουν την τέχνη της διοίκησης και της ουσιαστικής παιδείας, οπότε αυτός θα μπορούσε  ευγενικά να συμφωνήσει μαζί τους ότι όντως ο Όμηρος είναι ο μεγαλύτερος των ποιητών αλλά δεν θα έπρεπε να κάνει το λάθος να επιτρέψει τη διάδοση των ομηρικών επών στην ιδανική πολιτεία. Σε αυτήν θα έχει θέση μόνο η ποίηση που υμνεί τους θεούς και εγκωμιάζει το αγαθό και όχι η μελική και επική ποίηση που οδηγεί σε αισθήματα ηδονής ή λύπης, εκεί που πρέπει να επικρατεί μόνο ο νόμος και ο βέλτιστος λόγος.  Στη συνέχεια ο Σωκράτης δηλώνει ότι η προτιμότερη ποιητική εκφορά του λόγου είναι ένα μίγμα αφήγησης με μίμηση, με κυρίαρχη την αφήγηση, καθώς η μίμηση του υποκριτή θα πρέπει να υπεισέρχεται στην ποίηση μόνο όπου είναι απόλυτα αναγκαίο και ποτέ ως μίμηση αναξιοπρεπών καταστάσεων, όπως αυτές που παρουσιάζονται κατά κόρον στα ομηρικά έπη. Στον Ίωνα επίσης θεωρεί τους ποιητές ως απλούς μεσάζοντες που μεταδίδουν στους ανθρώπους θεϊκά μηνύματα, σε αντιδιαστολή με αυτούς που μυούνται στη φιλοσοφική αλήθεια.

Ποιο είναι το κύριο μέλημα του Πλάτωνα όσον αφορά την πολιτική; Είναι η κατασκευή μιας κοινωνίας, η οποία θα είναι αυτάρκης, θα βασίζεται δηλαδή στην ικανότητα των δικών της και μόνο πολιτών για τη συντήρηση και την ανάπτυξή της. Πρόκειται για μια πολιτεία με δύο βασικές τάξεις, τους φύλακες και τους δημιουργούς (παραγωγούς), όπου σαφώς το κύριο βάρος της επιτυχίας της πέφτει στην πρώτη. Από αυτήν μάλιστα θα επιλέγονται κάποιοι με ιδιαίτερη κλίση στη φιλοσοφία και τη διαλεκτική, οι οποίοι θα είναι και οι κυβερνήτες της, απαρνούμενοι κάθε υλικό αγαθό και απόλαυση προς όφελος των διοικουμένων. Βασικό στοιχεί της εκπαίδευσης των φυλάκων είναι η ισορροπία ώστε να είναι ανδρείοι χωρίς όμως να τους λείπει και η ευαισθησία, για την ανάπτυξη της οποίας ιδιαίτερο λόγο έχει η ποίηση αλλά μια ποίηση που δεν έρχεται σε σύγκρουση με την αλήθεια.  Δεν είναι δηλαδή η ελεύθερη ατομική έκφραση και ικανοποίηση ο κύριος άξονας αυτής της πολιτείας αλλά η διαμόρφωση ανθρώπων, οι οποίοι θα συλλειτουργούν ακολουθώντας αιώνιες κοσμολογικές αρχές. Δεν είναι ο στόχος η ατομική ηδονή αλλά εγκαθίδρυση μιας κοινωνίας  που θα λειτουργεί με μαθηματική ακρίβεια μιμούμενη τους θείους κύκλους. Και για να επιτευχθεί αυτό στον κόσμο της τυχαιότητας και της μεταβολής απαιτείται διαρκής εγρήγορση και εμμονική προσήλωση στην αποφυγή των κινδύνων που μπορούν να αναιρέσουν αυτό το πολύτιμο και αξιοθαύμαστος εγχείρημα. Η ποίηση θα είναι ένα από τα κύρια εργαλεία για τη διαμόρφωση ανθρώπων που θα ζουν σύμφωνα με τα κελεύσματα του ορθού λόγου σε ένα θρησκευτικό πλαίσιο θεών και ηρώων που δεν θα περιέχει κανένα μυθολογικό στοιχείο που να οδηγεί στην υπερβολή και την απόκλιση από το μέτρο.

Είναι ένα τέτοιο σύστημα ολοκληρωτικό με κύριο μοχλό τη λογοκρισία, όπως λεχει κατά καιρούς παρουσιαστεί; Στον Πλάτωνα και την αρχαία σκέψη μια τέτοια αξιολογική θέση δεν γίνεται κατανοητή με τον τρόπο του σήμερα. Η ύψιστη ανάγκη ήταν η διατήρηση της πόλης –κράτους και οτιδήποτε υποβοηθούσε αυτή την κατάσταση ήταν εύλογο και αποδεκτό. Γι’ αυτό το λόγο ο χαρακτηρισμός του προτεινόμενου από τον Πλάτωνα συστήματος ως ολοκληρωτικού και φασιστικού, σύμφωνα με τη σύγχρονη πολιτική ορολογία, είναι τουλάχιστον ατυχής. Άλλωστε ο πλατωνικός Σωκράτης θέτει την τυραννίδα στη χειρότερη και απεχθέστερη αξιολογική βαθμίδα των πολιτευμάτων με ανώτερο την πνευματική αριστοκρατία. Είναι επίσης τέτοια η συνοχή και η λεπτομερειακή επιθεώρηση του προτεινόμενου συστήματος που αποτέλεσε τη βάση όλων των μελλοντικών ουτοπιών της Αναγέννησης και του νεότερου κόσμου αλλά και το μόνιμο σημείο αναφοράς τόσο των υπερασπιστών όσο και των αντιπάλων του.

Μάρκος Δενδρινός

© Poeticanet