ΕΥΗ ΜΑΝΟΠΟΥΛΟΥ

Ποιητές στο «πολλαπλών αστέρων ξενοδοχείο»¹

Οι ποιητικές κοινότητες συγκεντρώνονται σε διαδικτυακά «στέκια» όπου συμβάλλουν αγωγοί ποικίλων ταυτοτήτων αισθητικών, κοινωνικών (συμβαίνει πάντως κάποιες φορές οι διάφορες ομάδες/συντροφιές της πραγματικής ζωής να αποκτούν το διαδικτυακό τους καθρέφτισμα) και γεωγραφικών  (αν και η σύνδεση του διαδικτυακού με τον φυσικό τόπο είναι ακόμη ισχυρή). Στο εσωτερικό των κοινοτήτων που προκύπτουν από αυτή τη συγχώνευση, οι ταυτότητες ανασυγκροτούνται στη βάση άλλων κριτηρίων, όπως ιστορικότητας (ζώντες-εκλιπόντες), εμβέλειας ποιητών (μείζονες-ελάσσονες), συμμετοχικής βαθμίδας (διακριτή ενότητα «μελών»), και έτσι προκύπτουν νέες δομικές κατηγορίες , οι οποίες προσανατολίζουν κατά κάποιο τρόπο και τη «γραμμή πλεύσης» του κάθε ιστότοπου στο ποιητικό σύμπαν. Τα όρια των πρώτων ταυτοτήτων ρευστοποιούνται και οι αρχικές οριοθετήσεις διαλύονται στους νέους συνοικισμούς του κυβερνοχώρου.  
 
 Η μόνη ανθεκτική περιχαράκωση είναι η γλωσσική : οι ποιητικοί ιστότοποι κτίζονται σε μία γλώσσα ή έστω σε μία κύρια γλώσσα, αφήνοντας πολλές φορές λίγο έδαφος για ένα παράρτημα άλλης γλωσσικής κοινότητας∙ συνήθως αυτό συμβαίνει στους ιστότοπους των λεγόμενων «ασθενών» γλωσσών που παραχωρούν παραρτήματα στις «ισχυρές».

Στον ιστότοπο PoetrySoup ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ενότητα “homeless poems” ². Πρόκειται για θεματική κατηγορία, δηλαδή συγκεντρώνονται εδώ ποιήματα των οποίων το περιεχόμενο κινείται γύρω από το θέμα της αστεγίας (homelessness) , ένα από τα πολλά θέματα που αποτελούν κριτήρια αναζήτησης ποιημάτων στον κόμβο “poems”. Δεν έχουμε, δηλαδή, μόνο μια ειδική κατηγορία ποιητών, που ενδεχομένως γράφουν έχοντας ως αφετηρία το προσωπικό τους βίωμα, αλλά και μεμονωμένα κείμενα διαφόρων δημιουργών που μιλούν για το θέμα αυτό.   

Η έκρηξη του φαινομένου της αστεγίας στις σύγχρονες δυτικές πόλεις στην περίοδο που διανύουμε, γνωστή ως μετανεωτερικότητα, περίοδο που χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και την παγκόσμια οικονομική κρίση, γέννησε τον παραπάνω  νεολογισμό ως όρο που περιγράφει αυτό το σταθερό φαινόμενο .  Οι άστεγοι  δεν είναι μεμονωμένα πρόσωπα σε μια έκτακτη περίσταση της ζωής τους, αλλά σύνολο ανθρώπων σε ημι-μόνιμη ή μόνιμη κατάσταση στέρησης στέγης και συνιστούν υπό το πρίσμα αυτό μια διακριτή κοινωνική κατηγορία. Τις τελευταίες δεκαετίες η ομάδα των αστέγων αποτελεί αυτόνομο αντικείμενο των κοινωνικών επιστημών, στο πλαίσιο των οποίων ερευνώνται οι σχέσεις τους με το κοινωνικό σώμα, η επαφή τους με τους θεσμούς, οι ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσής τους, αλλά και ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο προσλαμβάνεται η πόλη από αυτούς³.
. 
Ορισμένες μεθοδολογικές επισημάνσεις για το θέμα της αστεγίας, πριν γίνει οποιαδήποτε αναφορά σε ζητήματα που αφορούν την αποτύπωσή της στον ποιητικό λόγο και την ποιητική έκφραση των αστέγων, είναι απαραίτητο να προηγηθούν ώστε να γίνει ευκρινέστερο το υπό περιγραφή πεδίο. Η επιστημονική έρευνα στην Ευρώπη υιοθετεί την ακόλουθη τυπολογία⁴  για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία:  

Άστεγοι είναι α) όσοι μένουν σε ανεπαρκή ή ακατάλληλα καταλύματα (δηλ. προσωρινά, πρόχειρα, σε επικίνδυνη στατική κατάσταση ή σε συνθήκες συνωστισμού) –inadequate housing, β) όσοι ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης (προσωρινής φιλοξενίας, παράνομης ή παράτυπης υπενοικίασης ή καταπάτησης και υπό την απειλή έξωσης ή βίας) –insecure housing, γ) όσοι αναγκάζονται –κυρίως λόγω εγκλεισμού σε ιδρύματα- να καταφύγουν σε υποστηρικτικές δομές (ξενώνες, άσυλα) προκειμένου να εξασφαλίσουν στέγη για ένα μικρό ή μεγαλύτερο διάστημα –houselessness  και δ) όσοι βρίσκονται στο δρόμο –rooflessness⁵ . Αυτή η τελευταία περίπτωση είναι το ναδίρ της κατάστασης στέγασης, η καθαρότερη μορφή αστεγίας, αυτό που ένας από τους αστέγους αποκαλεί διαμονή στο «πολλαπλών αστέρων ξενοδοχείο». Δεν θα πρέπει όμως κανείς να θεωρήσει ότι οι ένοικοι αυτού του «ξενοδοχείου» είναι μόνιμοι και διαφορετικοί από τους ενοίκους των οικημάτων των άλλων τριών κατηγοριών. Συνήθως οι με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικό βαθμό άστεγοι μεταπίπτουν κατά περιόδους σε άλλη κατηγορία, έτσι ώστε η απόλυτη αστεγία να είναι βίωμα έστω πολύ σύντομο σχεδόν για όλους. 

Η εμπειρία του αποκλεισμού από κάθε είδους στεγασμένη διαμονή και η συνακόλουθη περιπλάνηση και παραμονή στο «δρόμο» συνοδεύεται από μια σειρά αισθημάτων και συναισθημάτων αντιληπτών ακόμη και έμμεσα με σχετική ευκολία. Ο επισκέπτης του PoetrySoup μπορεί να κάνει αυτόματα μια πρόχειρη απαρίθμησή τους, γιατί η λίστα των ποιημάτων που ανθολογούνται στην ενότητα  “homeless poems” περιλαμβάνει και μια στήλη εννοιολογικών κατηγοριών που αφενός εξυπηρετεί  τη λεπτομερή  χαρτογράφηση του υλικού και αφετέρου διευκολύνει  τον ευχερέστερο και ταχύτερο εντοπισμό ποιημάτων σε μια πολύ εξειδικευμένη αναζήτηση. Ανάμεσα στις λέξεις-κλειδιά εμφανίζονται με αρκετή συχνότητα οι λέξεις «απουσία», «αγωνία», «απώλεια», «απελπισία», «σύγχυση» αλλά και «ενδοσκόπηση», «πίστη», «φροντίδα» και «ελπίδα». Σε άλλους διαδικτυακούς τόπους (ιστολόγια ποιητών, λογοτεχνικά portals, ιστοχώρους μη κυβερνητικών οργανώσεων και κινημάτων) διαβάζει κανείς ποιήματα των ίδιων των αστέγων που κινούνται λίγο-πολύ στο ίδιο κλίμα. Τα παραπάνω ψυχικά ευρήματα είναι κοινός τόπος στα ποιήματα, που μιλούν για τη ζωή εκτός οικιακού άσυλου και επιπλέον είναι χαρακτηριστικός ο σκοτεινός ορίζοντας πάνω στον οποίο προβάλλεται αυτή η ποίηση. Στα ποιήματα κυριαρχεί η ατμόσφαιρα της γκρίζας πόλης μέσα σε βαρύ καιρό, πολύ συχνά τα διάφορα επεισόδια του δρόμου ή του πρόχειρου καταλύματος εκτυλίσσονται σε μέρες μουντές με  χαμηλές θερμοκρασίες ή υπό βροχή⁶. Η μοναξιά είναι ανυπόφορη, η δυσπιστία των περαστικών επίσης. Η ελαφρότητα κάθε μπουκιάς του σωτήριου γεύματος (συσσίτιο;)  αυξάνει το βάρος της δεινής μοίρας⁷. Ένα φευγαλέο αίσθημα ενοχής και αποκαρδίωσης φουσκώνει μπροστά στο γεμάτο φανερή καχυποψία και μισοκρυμμένη απόρριψη βλέμμα των εντός της κοινωνικής νόρμας συμπολιτών⁸. Καμιά φορά ξεχύνεται μια αδύναμη αχτίδα ελπίδας και ένα θερμό ρεύμα ευγνωμοσύνης διαπερνά το ποιητικό υποκείμενο γιατί η ζωή εξακολουθεί έστω κι έτσι⁹ . Ολόκληρος κόσμος στήνεται έξω από τους τοίχους και ανάμεσα στις γραμμές. Έξω από το προστατευτικό κέλυφος του κλειστού χώρου η απουσία της ελευθερίας των επιλογών είναι ιδιαίτερα αισθητή. Για τους αστέγους ο κόσμος είναι ένα ίδρυμα κι αυτοί οι έγκλειστοί του που δοκιμάζουν όλους τους περιορισμούς και τις στερήσεις του¹⁰. Τελευταίο αλλά όχι δευτερεύον χαρακτηριστικό, τα ποιήματα αυτά (με ελάχιστες εξαιρέσεις) είναι γραμμένα στην παραδοσιακή φόρμα. Αναμενόμενο. Οι λυρικοί τόνοι του προσωδιακού στίχου ταιριάζουν καλύτερα στη γενική απαισιοδοξία των ψυχικών γεγονότων και των εξωτερικών καταστάσεων.  

Η σύμπτωση όλων αυτών των μοτίβων στα ποιήματα των αστέγων ή για τους αστέγους (οι παρατηρητές είναι εξίσου ευθύβολοι με τους ίδιους τους παθόντες) και η επαλήθευσή τους σε άλλες, πεζές καταγραφές (ημερολόγια, συνεντεύξεις κ.λ.π.) συνηγορούν στην αναφορά στα ποιήματα αυτά ως ανήκοντα σε ξεχωριστή κατηγορία, στη βάση ενός κοινού θεματικού άξονα και μιας αρκετά μεγάλης ομοιογένειας των εκφραστικών μέσων. Μπορούμε επομένως να μιλάμε για «ποίηση της αστεγίας» όχι με την έννοια της ποίησης ενός ξεχωριστού και αποκλεισμένου τμήματος της κοινωνίας, δακτυλοδεικτούμενου ως ξένου προς το υπόλοιπο σύνολο, αλλά για μια ποίηση που έχει τη μελαγχολική αύρα ενός «κρίσιμου περιστατικού» του ανθρώπινου μεταβιομηχανικού πολιτισμού με όλα τα ιστορικά και εκφραστικά σημάδια που αναδεικνύουν την πολύτιμη ιδιαιτερότητα και ιερότητα των πρωταγωνιστών του.      

[1] Δανείζομαι τη φράση από τη συνέντευξη ενός άστεγου Θεσσαλονικιού, η οποία περιλαμβάνεται   στην εξαιρετική μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία της Κωνσταντινιάς Αντωνίου, Το φάσμα της αστεγίας στην Ελλάδα της κρίσης. Μια νέα πρόκληση για την Εκπαίδευση Ενηλίκων, που  υποβλήθηκε στο Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, το Δεκέμβριο του 2013.  

[2] http://www.poetrysoup.com/poems/homeless   

[3] Η πόλη των «αστέγων»-Θεωρητική διερεύνηση/Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης   http://akea2011.wordpress.com/2014/03/04/ipolitonastegon/

[4] Ευρωπαϊκή Τυπολογία ETHOS 
http://www.feantsa.org/spip.php?page=liste_priorites&id_mot=14&lang=en

[5] Στο http://portal.hud.gov/hudportal/HUD
βλέπουμε ότι η Ευρωπαϊκή Τυπολογία συγκλίνει με την ταξινομία της Υπηρεσίας Στέγασης και Αστικής Ανάπτυξης των Η.Π.Α.

[6] Βλέπε π.χ. στους ακόλουθους συνδέσμους  

http://doorwayproject.wordpress.com/2012/02/08/poems-from-doorway-sleepout-2012/ και 
http://echoecho.over-blog.com/pages/Poetry_written_by_homeless-2386774.html

[7] http://womanwithnoregrets.blogspot.gr/2013/03/homeless-poetry.html

[8] http://petemarshall.blogspot.gr/2010/11/homeless-poem-by-pete-marshall.html

[9 ]http://echoecho.over-blog.com/pages/Poetry_written_by_homeless-2386774.html

[10] Στο Κωνσταντινιάς Αντωνίου, Το φάσμα της αστεγίας στην Ελλάδα της κρίσης…(5.2.4 Τα αναδυόμενα θέματα : η αφήγηση του «Κώστα»)