ΑΝΝΑ ΓΡΙΒΑ

Η ποιητική έμπνευση στον πλατωνικό διάλογο «Ίων»

πολὺ γὰρ κάλλιον τὸ θεῖον νομίζεσθαι  
                          Ίων, 542b1-2                                    

Ο «Ίων» θεωρείται ένας από τους νεανικούς – και σχετικά πιο προσιτούς ως προς τη δυσκολία –  διαλόγους του Πλάτωνα, στον οποίο εξετάζεται η φύση της ποιητικής έμπνευσης.  Ο Σωκράτης συζητά με τον ραψωδό  Ίωνα και του εξηγεί πως οι ποιητές γράφουν όχι λόγω κάποιας προσωπικής γνώσης, αλλά από θεία έμπνευση: είναι η Μούσα που καταλαμβάνει τους ποιητές, που μιλά με το στόμα τους: η ποίηση είναι μια μορφή θετικής τρέλας. Ο ποιητής είναι «έκφρων»: οι στίχοι του ξεπηδούν από τη στέρηση του «νου» , της διανοητικής του διαύγειας. Ο ποιητής βρίσκεται έξω από τον εαυτό του, γιατί τον κατέχει ο θεός, είναι «ένθεος» και ο θεός τον οδηγεί έξω από τα όρια του συνειδητού του εγώ. Η κατάληψη από τον θεό καταλύει το υποκείμενο, το οποίο, μόνο χάρη στην «τέχνην» και την «επιστήμην», γνωρίζει την πραγματικότητα και λειτουργεί μέσα σε αυτήν.[1]

Συνεπώς, δεν συνθέτουν οι ποιητές  τους στίχους τους εξαιτίας της τέχνης ή εξαιτίας της επιστήμης, και κατ’ επέκταση μπορεί κανείς να πει ότι και οι ραψωδοί με αυτόν τον τρόπο ερμηνεύουν το ποιητικό έργο μπροστά στο κοινό: μια «θεία δύναμις» παρεμβαίνει, ο θεός είναι ο αληθινός καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί τον ποιητή και τον ραψωδό ως τα ανθρώπινα όργανά του, που τον υπηρετούν και συνθέτουν ή ερμηνεύουν μέσα σε ενθουσιασμό και χωρίς επίγνωση του τι τους συμβαίνει τους στίχους, υπάρξεις ελαφρές, ιερές και φτερωτές που σαν μέλισσες συλλέγουν μέσα στο λιβάδι των Μουσών τις λέξεις του θεού, για να φτιάξουν μέλι θείο και γοητευτικό, κι έτσι πετώντας από λουλούδι σε λουλούδι γλυκαίνουν τις ψυχές των θνητών.

Σε αυτή την περίφημη περιγραφή της φύσης των ποιητών, που δίνει ο Σωκράτης στον πλατωνικό «Ίωνα», μεγάλο μέρος της ερμηνευτικής παράδοσης βλέπει να επιβεβαιώνεται ένας διαχωρισμός ανάμεσα στη μη λογική διαδικασία της ποίησης και των μιμητικών τεχνών από τη μια πλευρά και στη λογική διαδικασία  που ακολουθούν οι επιστήμες και οι «τέχνες»με τις οποίες οι άνθρωποι ανταπεξέρχονται στις πρακτικές ανάγκες της ζωής.[2]

Εν πολλοίς ο «Ίων» έχει διαβαστεί συχνά και ως μια κριτική του Πλάτωνα στην ποιητική παράδοση και πιο συγκεκριμένα στο κύρος που είχε αυτή στην εποχή του όσον αφορά την εκπαιδευτική της αξία. Μια κριτική έντονη, αλλά όχι πλήρως διατυπωμένη, αυτή που συναντούμε στον «‘Ίωνα», σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές, αφού μόνο στην «Πολιτεία» η θέση του Πλάτωνα σχετικά με τους ποιητές θα είναι πλήρης μέσα από την ανάλυση των μιμητικών τεχνών.[3]

Στον «Ίωνα» λοιπόν όχι μόνο οι ραψωδοί, που την εποχή εκείνη τριγυρνούν από πόλη σε πόλη στην Ελλάδα ερμηνεύοντας στίχους των ποιητών και σταθεροποιώντας την κληρονομιά την προφορικής παράδοσης που ήταν το κύτταρο της ταυτότητας των Ελλήνων, εξετάζονται αυστηρά από τον Σωκράτη, αλλά και οι ποιητές. Οι δημιουργίες τους παρουσιάζονται ως καρπός μιας μανίας, μιας απώλειας συνείδησης. Μια αντίστοιχη θέση διατυπώνει ο Πλάτων και για τους ιερείς και τους μάντεις. [4]

Κι όμως ο ορθολογισμός σύμφωνα με τον οποίο μόνο μέσα από την «τέχνη» (με την έννοια της τεχνικής γνώσης) και την επιστήμη μπορούμε να μιλήσουμε για αυθεντική γνώση, δεν είναι μια θέση μόνο του Πλάτωνα και του Σωκράτη. Αντιθέτως στο δεύτερο μέρος του διαλόγου, ο ίδιος ο Ίων, οδηγημένος από τις ερωτήσεις του Σωκράτη, δέχεται αυτή τη θέση. Επομένως, ο «Ίων» δεν είναι ένα κείμενο που καταγράφει μια καινούρια θέση για τη γνώση, από την οποία εξαιρείται η ποίηση. Σε αυτόν, όπως και στους υπόλοιπους διαλόγους του Πλάτωνα, ο Σωκράτης κάνει να αναδυθούν μέσα από τη διαλεκτική σκέψεις και θεωρίες που «κατοικούν» ήδη στο μυαλό ενός μεγάλου μέρους των Ελλήνων.

Αλλά πέρα από την αρνητική κριτική, τον «έλεγχον» που φέρνει στο φως ο «Ίων», ίσως κρύβεται μέσα στο διάλογο κάτι βαθύτερο, μια θετική στάση τελικά προς την ποίηση που συνίσταται στο ότι πολλές φορές τα λόγια των ποιητών είναι αληθή, εφόσον λένε τα πράγματα συχνά όπως είναι: οι ομηρικοί στίχοι για παράδειγμα, σχετικά με την γεωργία ή την ιατρική, περιγράφουν την πραγματικότητα με τρόπο πιστό και γι’ αυτό έχουν αξία σαν ένα παράδειγμα να δρούμε και σαν πηγή κάθε είδους γνώσης. [5]

Επομένως, μπορεί η ποίηση να μην οδηγεί στη γνώση στην οποία η διαλεκτική και η φιλοσοφία μάς οδηγούν, αλλά ο Σωκράτης στον «Ίωνα» αφήνει ένα παράθυρο ανοιχτό, ένα αναπάντητο ερώτημα για την αξία της ποίησης και για τον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει στην ανθρώπινη ζωή.[6] Άλλωστε στον συγκεκριμένο διάλογο είναι γνωστή η αλληγορία με τους μαγνήτες (Ηράκλεια Πέτρα), που έλκουν ο ένας τον άλλο δημιουργώντας μια αλυσίδα, που ξεκινά από τον θεό, συνεχίζει με τον ποιητή και τον ερμηνευτή-ραψωδό και καταλήγει στο κοινό της ποίησης. Μέσω αυτής της έλξης λοιπόν ο κάθε άνθρωπος μπορεί να ενωθεί έστω με ενδιάμεσους κρίκους με το θείο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

[1] Gotfried Martin, Πλάτων, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα, 1991.

[2] Albert Cook, The Stance of Plato, Littlefield Adams Books, Maryland, 1996.

[3] Πλάτων, Πολιτεία, μτφρ., σχόλια: Κ. Γεωργούλης, εκδ. Δημ. Εμ. Αλεξίου, Αθήνα - Θεσσαλονίκη, 1939.

[4] Πλάτων Ίων, μτφρ., σχόλια: Α. Λαούρδας, εκδ.  Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα.

[5] Thomas Could, The Quarrel Between Philosophy and Poetry, Princeton University Press, Princeton,1991.

[6] Penelope Murray, Plato on Poetry: Ion; Republic 376e-398b9; Republic 595-608b10, Cambridge, Unicersity Press, Cambridge, 1996. 

Άννα Γρίβα