© Poeticanet 

 

 

Έχω την αίσθηση πως στην περίπτωση που κάποιος θέσει σήμερα σε μια παρέα νέων δημιουργών την ερώτηση «εάν ο ποιητής με το έργο του επιτελεί ένα χρέος»,  είναι πολύ πιθανόν να συναντήσει απορημένα βλέμματα· ίσως επειδή η ποίηση έχει πλέον απομακρυνθεί από τον παλαιό θεσμικό της ρόλο, τον άρρηκτα συνδεδεμένο με τις τελετές και τις ιεροπραξίες της ανθρώπινης κοινότητας στερεοτυπικά γνώριμες σε όλους τους αιώνες της προβιομηχανικής εποχής.

Το χρέος των ποιητών στον ομηρικό κόσμο λ.χ. συνίσταται στην υποχρέωση να επιστρέψουν στην κοινότητα των ανθρώπων το θεϊκό δώρο που τους χάρισε η Μούσα. Στην όγδοη ραψωδία της Οδύσσειας (θ. 479-481) αναφέρεται χαρακτηριστικά πως οι αοιδοί χαίρουν τιμής και σεβασμού ανάμεσα στους θνητούς ανθρώπους γιατί έχουν δεχθεί τη διδαχή από τις μούσες οι οποίες δώρισαν στους ποιητές  το προνόμιο της θεϊκής αγάπης[1]. Εξάλλου οι καταγωγικές ρίζες της ποίησης ανάγονται στον θείο και ιερό, στον αρχέγονο κόσμο της μαγικής τελετουργίας, όπου  ο ποιητής ως ιεροφάντης  δεν είναι παρά ο πεφιλημένος υπό των μουσών, ο πιστός  θεράπων της τέχνης.

Ο ρόλος του ποιητή και η θέση του μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα συνοψίζονται παραστατικά στο πρόσωπο του Δημόδοκου που προσφέρει την παραμυθία της τέχνης του στην αυλή των Φαιάκων. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρουν οι στίχοι 43-44 της θ ραψωδίας: «ο θεός χάρισε [στον Δημόδοκο] την τέχνη του τραγουδιού για να τέρπει τους ανθρώπους με τρόπους που η ψυχή του τον παροτρύνει να άδει»[2]. Εννοείται ότι ποίηση και μουσική είναι κατά την εποχή αυτή αδιάρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους τέχνες. Ας θεωρήσουμε λοιπόν συνώνυμη την ἀοιδὴ με την ποιητική τέχνη. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο δημιουργός,  εν  προκειμένω ο Δημόδοκος, -με το χαρακτηριστικό όνομα που παραπέμπει σε πρόσωπο αποδεκτό από τον δήμο, δηλαδή τον λαό- ενώ είναι ένας υπηρέτης της Τέχνης, έχει την ελευθερία να ψάλλει αυτό που η μέσα του ψυχή υπαγορεύει.

Αξίζει να σημειωθεί πως ο αοιδός Φήμιος είναι ο μόνος από τους μνηστήρες που σώζεται από την φοβερή οργή  του Οδυσσέα και δεν γίνεται θύμα της άγριας μνηστηροφονίας, όταν ο ήρωας επιστρέφει στο παλάτι της Ιθάκης (χ 330-333). Ο Τερπιάδης (χαρακτηριστικό επίθετο σχετιζόμενο με την τέρψη) Φήμιος ψάλλει αναγκαστικά στα συμπόσια των μνηστήρων και έτσι όταν γλιτώνει τη φρικτή μοίρα θανάτου, εμφανίζεται  στη θύρα του παλατιού κρατώντας τη θεσπέσια λύρα του[3].

Ο ποιητής, εκπρόσωπος του ιερού και θεράπων της τέχνης του,  οφείλει να ασκεί τον έργο του με σεμνότητα αποστρεφόμενος την υπέρβαση των ανθρώπινων ορίων στην οποία  οδηγούν η αλαζονεία και η ύβρις. Αυτό διδάσκει ο μύθος του αοιδού Θαμύριδος, ο οποίος -επειδή  καυχήθηκε ότι μπορεί να παραβγεί σε αγώνα και να νικήσει τις μούσες- τιμωρήθηκε από τις κόρες του Δία με τύφλωση, σύμφωνα με μία εκδοχή του μύθου,  και με  την αφαίρεση του ταλέντου του ως κιθαρωδού.

Παρόμοιος με τον ομηρικό είναι  ο ρόλος του ποιητή, όπως ανιχνεύεται και στην προφορική παράδοση του νεοελληνικού δημοτικού τραγουδιού,

στον Ερωτόκριτο που ορίζει την ποίηση ως μαγική προσφορά παραμυθίας στην κοινότητα των ανθρώπων[4],

στον Διονύσιο Σολωμό που ονομάζει  τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του «ποίημα του Χρέους»[5]

στον Ανδρέα Κάλβο που οι ωδές του συνιστούν την εκπλήρωση του επαναστατικού του καθήκοντος[6]:

στον Κωστή Παλαμά που αποδίδει στο ποιητή ιδιότητες σοφού προφήτη, μάγου και ιεροφάντη, στον Καβάφη που αντιλαμβάνεται τη ποίηση ως μεγάλη κυρά, στον Σεφέρη που αναζητεί να του δοθεί εκ θεού «η χάρη ­για να μιλήσει απλά»,  στον Ελύτη που ζητά από τον ποιητή, εξόριστο του κόσμου, να αφουγκραστεί την φωνή της εποχής του.

 Στο σύνολο των ποιητών της πρώτης και της δεύτερης  μεταπολεμικής γενιάς από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι εκείνη του Μίλτου Σαχτούρη στην ποίηση του οποίου  εντυπωσιακά κυριαρχεί  η εικόνα του ποιητή- πτηνού, που ολοένα επιζητεί το ύψος της πτήσης.  Το ιερό πτηνόν του Πλάτωνα είναι το πουλί του ποιήματος «Ο ελεγκτής», αυτό που οφείλει και με σπασμένα τα φτερά του να πετάει:

Ο ΕΛΕΓΚΤΗΣ

Ένας μπαξές γεμάτος αίμα
είν' ο ουρανός
και λίγο χιόνι
έσφιξα τα σκοινιά μου
πρέπει και πάλι να ελέγξω
τ' αστέρια
εγώ
κληρονόμος πουλιών
πρέπει
έστω και με σπασμένα φτερά
να πετάω

Ως κληρονόμος πουλιών ο ποιητής μετεωρίζεται μεταξύ ουρανού και γης καθώς του έχει κληροδοτηθεί το προνόμιο της πτήσης. Άλλοτε ο ποιητής έκφρων, με ανοικτές πληγές,  ένας φαρμακός που φορτώνεται το μίασμα  της κοινότητας,  γίνεται το σύμβολο που λάμπει και καθαίρει:

ΤΟ ΚΑΝΑΡΙΝΙ

Τον έστησαν εκεί οπού, οπού φυσάει ο πιο
άγριος άνεμος
τον έταξαν στις παγωνιές
του δώσαν ένα φόρεμα μαύρο
και μια γραβάτα κόκκινη
έναν ήλιο τρυπημένο με καρφί να στάζει
μαύρα γυαλιά
αίμα πάνω στο δηλητήριο
ένα κοντάρι
κι ένα καναρίνι
τον έστησαν εκεί οπού τινάζεται ο πόνος
τον έδωσαν στο θάνατο
να λάμπει ασημένιος

Για τον Σαχτούρη ο ποιητής είναι  ο αίρων τας αμαρτίας του κόσμου (το ξύλο παραπέμπει στον σταυρικό θάνατο, το καρφί στο μαρτύριο πάνω στον Σταυρό, η κόκκινη γραβάτα συντηρεί κάποια μνήμη μακρινή της πορφύρας την οποία ενεδύσατο  ο Χριστός και το κοντάρι  είναι το όπλο που κρατούν οι στρατιώτες της ρωμαϊκής φρουράς). Ο ποιητής συνοψίζει τα χαρακτηριστικά του εξιλαστηρίου θύματος  που επιμένει πάνω στο ξύλο του θανάτου του, ως χρέος ιερό, να βρίσκεται σε συνεχή αντινομία με τα ερέβη και να νικά τα σκοτάδια με τον λόγο της ποίησης που τον αρθρώνει ένα πουλί.[7]

Παρόμοιος είναι ο ρόλος του ποιητή στον πλατωνικό Ίωνα. Ιδού πως ορίζεται ο ποιητής στον πλατωνικό διάλογο: «είναι ένα πράγμα χωρίς βάρος ο ποιητής, ιπτάμενο και ιερό, που δεν μπορεί να δημιουργεί, προτού να ενωθεί με τον θεό, προτού να αποτινάξει κάθε φρόνηση και πριν ολότελα ο νούς του τον απαρνηθεί»[8] (μτφρ. Τ.Κ.).

Σήμερα το πρότυπο αυτό του ποιητή ολοένα εκλείπει μαζί με τον ρόλο του ως εντεταλμένου να υπηρετεί και να τέρπει την ανθρώπινη κοινότητα. Γι’ αυτό και το ερώτημα σε σχέση με το χρέος του ποιητή παραμένει αμήχανα μετέωρο.

Το χρέος όμως των ποιητών δεν πρέπει να συγχέεται  με τη στράτευση σε κάποια ιδεολογία ούτε επιτελείται με ποιητικό ακτιβισμό ούτε έχει να κάνει με εξωλογοτεχνικά κριτήρια έξωθεν επιβαλλόμενα στο  ποιητικό σώμα. Ίσως πίσω από το ερώτημα να ελλοχεύει ένα αίτημα για συνύπαρξη του κυρίαρχου σήμερα ποιητικού εγώ με ένα λανθάνον έστω εμείς,  με την αναζήτηση μιας πορείας νόστου προς το ιερό  που αποτελεί την αληθινή πατρίδα  της ποίησης, προς τον μαγικό κόσμο που προσφέρει τα φάρμακα για να ηττάται -για λίγο- η φθορά και ο θάνατος.