© Poeticanet 

 

 

                      wozu Dichter in dürftiger Zeit?
                     Κι οι ποιητές τι χρειάζουνται σ’ ένα μικρόψυχο καιρό;
                                                Φρίνρτιχ Χέλντερλιν

 

Ο Γιώργος Σεφέρης βάζει ως δεύτερο μότο στο Ημερολόγιο Καταστρώματος Α′  τους διάσημους πια στίχους τού Γερμανού ποιητή Χέλντερλιν

 «Δεν ξέρω. Κι οι ποιητές τι χρειάζουνται σ’ ένα μικρόψυχο καιρό;». 

Και ο «μικρόψυχος καιρός» είναι ο dürftiger zeit. Από αυτές τις  δύο λέξεις, ο Ελύτης αφήνει αμετάφραστη τη λέξη dürftiger, στον Λόγο του στη Σουηδική Ακαδημία στη Στοκχόλμη, διότι το επίθετο dürftiger είναι λέξη δυσπρόφερτη, δυσκολοπρόφερτη, όπως δύσκολοι και μικρόψυχοι είναι και οι καιροί.

Ο Γιάννης Ρηγόπουλος που ασχολείται με τη φράση, με τον Χέντερλιν με τον Οιδίποδα, με τον αρχαίο και νεότερο κόσμο, ελληνικό και ευρωπαϊκό, λογοτεχνικό και εικαστικό ή άλλον, έχει κάνει συλλογή από ερμηνείες. Τις θέτει και τις αίρει. Και παρά το ότι ο George Steiner βρίσκει ότι ο στίχος του Χέλντερλιν αποκτά «αξεπέραστη πυκνότητα, καθαρότητα και πληρότητα κατορθωμένης φόρμας»,  δεν μας φωτίζει. Πάμε, λοιπόν, στον Ρηγόπουλο και στην εκτενέστατη έρευνά του, τη μικρή ή μεγάλη μεταφραστική περιπέτεια,  πάνω στον στίχο

                     «wozu Dichter in dürftiger Zeit?»

«Μικρόψυχο» μεταφράζει ο Σεφέρης τον καιρό· «ένδειας» προτείνει ο Ρηγόπουλος, αλλά τι είδους είναι το ερώτημα; Ο Συμεών Σταμπουλού προτιμά «άπορους» καιρούς. Ο Σεφέρης πάλι αντιπροτείνει καιρό «μικροπρέπειας» - «Αντί να  συζητούμε για θεωρίες καλύτερα είναι να πούμε τι χρειάζεται ο ποιητής στον καιρό της μικροπρέπειας». Ο Παπατσώνης προτιμά  «πενιχρότητα».  Στο μεταφραστικό τραπέζι πέφτει η «ιεροφάνεια» και η «θεοφάνεια» κι άλλες ακόμη. Και, επί της ουσίας, ρωτά ο Ρηγόπουλος, αν δεν είναι οι ποιητές αρμόδιοι να «εφεύρουν πόρους», περάσματα, για να βγει η κοινωνία από το αδιέξοδο, τότε ποιοι είναι; Επομένως  οι ποιητές είναι. Όμως οι ποιητές  εκείνοι που θα ερμηνεύσουν το λόγο των θεών και τα σήματα, και θα τα  μεταφέρουν στο λαό. Γι’ αυτό χρειάζονται οι ποιητές και αυτό είναι το ΧΡΕΟΣ τους.

Ο Πλάτωνας είχε εξορίσει από την Πολιτεία του τον ποιητή και η πολιτεία, όπως ξέρουμε, κακοπάθησε και δεινοπάθησε και σήκωσε στη ράχη της τα φριχτά και τα φριχτότερα. Κι έτσι έφτασε η ώρα για να αναδιατυπωθεί το ερώτημα του Χέλντερλιν από τον Οδυσσέα Ελύτη αυτή τη φορά:

                Εξόριστε ποιητή,  στον αιώνα σου λέγε τι βλέπεις …

Κι εκείνος, ο ποιητής προφήτης, ο  μάντης  βλέπει… τη μια συμφορά πάνω στη άλλη. Μας είναι γνωστή άλλωστε η προτροπή του,

Όπου και να σας βρίσκει το κακό αδελφοί,
όπου και να θολώνει ο νους σας
μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό
και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη.
Η λαλιά που δεν ξέρει από ψέμα
θ' αναπαύσει το πρόσωπο του μαρτυρίου
με το λίγο βάμμα του γλαυκού στα χείλη.

Κι εδώ ας κάνουμε μια στάση για να πούμε πρώτον, ότι ο νεότερος ποιητής παραπέμπει για στήριξη ηθική στον εθνικό ποιητή και στον εθνικό διηγηματογράφο· αυτούς θεωρεί  ικανούς για την αποτροπή του «κακού», όσο για το μέσο προτείνει «τη λαλιά που δεν ξέρει από ψέμα» και αυτή θα λειτουργήσει ως «βάμμα» όχι ιωδίου, μελανού, πένθιμου, αλλά ζωογόνου. «γλαυκού». Η «λαλιά» έχει χρόνο. «Έχει μήκος χρόνου· παύσεις. Η Λαλιά είναι μουσικής τάξεως»,  λέει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος (Τα μετά το Θέατρο, «Η θεατρική γραφή», σελ. 207) για να μας φέρει κοντά στη φωνή της καρδιάς και της ψυχής. Η «λαλιά» δεν είναι ακριβώς η φωνή. Είναι η  προσωπική ιδιάζουσα στον καθένα εκφορά του λόγου που έχει το δικό της  ηχόχρωμα, τον επιτονισμό, διάρκεια και τέμπο. Χαρακτηριστικά τα οποία, φαίνονται μόνο στη λαλιά και όχι στη γραμμένη λέξη. Ο ποιητής σ’ αυτή την αληθινή λαλιά δίνει ένα κύριο χαρακτηριστικό –λέει αλήθεια- κι αυτή η αλήθεια είναι το γιατρικό, το ίαμα, το βάμμα, το απολυμαντικό πάνω στην πληγή. 

Δεύτερον, Η ποίηση ρίχνει σταγόνες φως στο σκοτάδι, καταργεί τη μοναξιά μας και στις δύσκολες ώρες παίρνει  θέση. Και αυτό είναι ένα Χρέος. Εδώ ας θυμίσουμε ότι ο Διονύσιος Σολωμός είχε ονομάσει Χρέος τη σύνθεση Ελεύθεροι Πολιορκημένοι· Να, λοιπόν,  τι χρειάζονται οι ποιητές. Να μας θυμίζουν το χρέος μας προς την πατρίδα μας, την αγάπη για την Ελευθερία, το αγώνα για τη Δικαιοσύνη, τον σεβασμό προς τους προγόνους.

Κι ακόμα ας θυμηθούμε αυτό που έλεγε ο Σεφέρης., ότι δηλαδή ο  ποιητής οδηγεί πιο καλά από πολλούς δημόσιους ρήτορες τον λαό. Ναι, σωστά, αφού  με τους στίχους των μεγάλων ποιητών φεύγουν οι τιμημένοι νεκροί και με στίχους βγαίνουν στους δρόμους ή διεκδικούν τα δικαιώματά τους οι λαοί. Με τους στίχους του Αισχύλου Ίτε παίδες Ελλήνων όρμησαν οι Έλληνες  και διέλυσαν του Πέρσες στη Σαλαμίνα, με στίχους του Φιλέλληνα Βίλχελμ Μύλλερ έρχονταν από τη Γερμανία οι νέοι για να πολεμήσουν στο πλευρό των επαναστατημένων Ελλήνων. Με τους στίχους του Σικελιανού ξεσηκώθηκε η Αθήνα στην κηδεία του Παλαμά τον Φεβρουάριο του 1943, παρόντων των ξένων κατακτητών και με τους στίχους του Σολωμού –Σε γνωρίζω από την κόψη...- παρακίνησε ο Γιώργος Κατσίμπαλης το πλήθος μετά τον Σικελιανό.

Και επανέρχομαι στο ερώτημα «Ποιο είναι το χρέος του ποιητή»; Για να το καταλάβω καλά πρέπει να μπω στη κατάσταση της στιγμής· πώς ξημέρωσε τη νύχτα ο Σικελιανός, πώς ένιωθε όταν  βροντούσε η φωνή του, όταν καλούσε τις σάλπιγγες να ηχήσουν πάνω στο φέρετρο του Παλαμά στην κατακτημένη Ελλάδα; Πώς ένιωθε ο Κατσίμπαλης, που χωρίς να υπολογίσει την αντιπροσωπεία των κατακτητών άρχισε να ψέλνει το Εθνικό Ύμνο παρασύροντας  όλο το συγκεντρωμένο πλήθος; Ποιο είναι εκείνο το κάτι που τον ωθεί να μη δειλιάσει και  να ανοίξει την ψυχή του να εξωτερικεύσει ό,τι κρύβει μέσα της  και να δώσει απάντηση στο αρχικό ερώτημα; Εκείνο που βρίσκεται κρυμμένο στους στίχους  και ρωτάμε «τι θέλει να πει ο ποιητής;» και μάλιστα ειρωνευόμαστε κιόλας… γιατί η νέα επιστήμη δεν θέλει να ρωτάμε έτσι… Δεν είναι ο ποιητής που «θέλει» να πει κάτι,  αλλά ο άλλος εγώ μέσα στο ποίημα ή κάποιος αφηγητής μέσα στο πεζογράφημα. Αλλά αυτό το ποίημα ή το πεζογράφημα ποιος το έγραψε; Κι αυτός, αν δεν είναι ο ποιητής κι ο πεζογράφος, ποιος είναι;

Οι πιστεύοντες σε Θεό πατέρα παντοκράτορα, πιστεύουν πως ο Θεός δημιούργησε τα πάντα και όλα έχουν τη λογική τους σύμφωνα με τα ιερά μας βιβλία· πάντα εν σοφία εποίησε. Οι άθεοι δεν πιστεύουν σε Θεό και όλα είναι αποτέλεσμα μιας εξέλιξης. Ας πούμε λοιπόν πως θεός είναι η εξέλιξη.

Όταν ο Σεφέρης βρίσκεται στην Αίγινα, φωτογραφίζει τον ναό της Αφαίας και σχολιάζει:

Σάββατο 22 Αυγούστου 1936, «Χτες εκδρομή στην Αφαία»… «Ένα σταμνί που έμεινε με λίγο νερό, πλάι στις αρχαίες κολώνες» (μέρες Γ΄, σελ. 33)…   Σάββατο, 6 Οκτώβρη 1936, «Αίγινα, βράδυ: Στην Αίγινα τ’ απόγευμα. Έξοχη  -όπως την πρώτη μέρα της δημιουργίας».

Δεν θα ρωτήσω τι θέλει να πει εδώ ο ποιητής, επειδή όλα είναι ορατά. Είναι ή με γελά η μεγάλη ιδέα που έχω για τον εαυτό μου;  Ανατρέχω στον Γιάννη Ρηγόπουλο πάλι, και διαβάζω τα σχόλιά του. Βλέπετε, ως επαρκής φιλόλογος και αναγνώστης και μελετητής και εικαστικός με την υπερβατική του όραση, σκέψη και καλλιτεχνική φαντασία που δεν αρκείται στην επιφάνεια, καταγράφει, πράγματα που δεν είχα φανταστεί, εγώ που ειρωνεύομαι το «τι θέλει να πει ο ποιητής» και όλοι οι πτωχοί σαν εμένα τω πνεύματι:

«Πλέγμα συμβολικών  υπαινιγμών, ημιτελών συναισθηματικών καταστάσεων και επιθυμιών· αναζήτηση μορφικών σχημάτων και μεταφορών για την έκφραση ιδιαίτερων κυοφορούμενων ερωτικών στιγμών. Βίωση μιας θείας αύρας που εκπέμπει το αρχαίο μνημείο της Αφαίας…» κι ακόμα αναπάντητα ερωτήματα όπως, εκτός από το κείμενο της Γενέσεως Α΄1 : «ο Σεφέρης είχε υπόψη του και εικαστικά έργα που αποδίδουν την πρώτη ημέρα της δημιουργίας; Ή οι αναλογίες που διαπιστώνει είναι υποθετικές; Ή τα επίκοινα στοιχεία αφορούν την ιδιαίτερη κατάσταση στην οποία βρέθηκε ο Σεφέρης, μια ψυχική ευφορία με τη βοήθεια της οποίας ο άνθρωπος υπερβαίνει τα συμβεβηκότα και τα επιμέρους,  και μπορεί να έλθει σε κατάσταση να διαισθανθεί την έννοια του υπερβατικού και υπεραισθητού;» (Γιάννης Ρηγόπουλος Σεφερικά μελετήματα, σελ. 125-128). Όλα αυτά δεν τα είχα εννοήσει εγώ που μορφάζω απαξιωτικά στη φράση «Τι θέλει να πει ο ποιητής».

Η ποίηση είναι μια άλλη όραση έχει πει ο Ελύτης.  Αυτή η άλλη όραση θα με κάνει να δω τι θέλει να πει ο ποιητής. Γιατί την Αίγινα και την Αφαία την έχω δει πολλές φορές. Το μάτι του Σεφέρη όμως μου δείχνει «την  πρώτη μέρα της δημιουργίας», που δεν την έχω δει ποτέ μου.  Παραθέτοντας στον Ρηγόπουλο και σε όλους τους μεγάλους ποιητές μας θα πω  πως ο ποιητής, όπως καιο μελετητής,  μου δανείζει τα μάτια του για να δω με παρθένο μάτι και να νιώσω σαν πρωτόπλαστος τα πράγματα. Κι αυτό είναι το ένα χρέος του· Να μου ανοίγει τα μάτια.

Έτσι, οι μεγάλοι ποιητές εξοφλούν ένα χρέος απέναντι στον Δημιουργό που τους προίκισε με μια υπερβατική όραση για να γίνουν αυτοί οι μεσάζοντες  ανάμεσα στους κοινούς αναγνώστες και τα μεγάλα μηνύματα. 

Χρέος του ποιητή είναι να μας σώζει από την ασχημία του κόσμου όχι γιατί έχει το μαγικό ραβδάκι αλλά έχει το βάμμα του γλαυκού στα χείλη.

Κι επειδή αυτό το χρέος δεν βρίσκεται σε μια ευθεία που βλέπεις τι πρέπει να κάνεις, αγαπητέ αναγνώστη, πήρα δρόμους πολλούς, δανείστηκα φωνές οικείες και αγαπημένες και ένοιωσα πώς νοιώθει κανείς, όταν το χρέος αποκτά όλη τη μεγάλη και βαριά σημασία του. Να γιατί ο Σεφέρης το ονόμασε «μεγάλες πέτρες».