WALLACE STEVENS

Από τον υλικό κόσμο, στον "παράδεισο των νοημάτων"

 

 

Γράφει η Μάρω Παπαδημητρίου

 

Στο σήμερα μιας απειλητικής χρεοκοπίας του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος που συγκαλύπτει τη βαθύτερη ηθική, πολιτιστική και πολιτική πτώχευση του σύγχρονου κόσμου, τι θέση μπορεί να έχει ο λόγος ενός ποιητή του περασμένου αιώνα. Σ´ ένα γενικό κλίμα κατήφειας και άγχους επακόλουθο της ψευδαίσθησης μιας φαινομενικής κοινωνικής ευμάρειας ,στον διάχυτο φόβο μιας παρατεταμένης φτώχιας χωρίς προοπτικές ανάκαμψης, έχει η ποίηση τη δυνατότητα να απαλύνει τη σκληρότητα της πραγματικότητας προτείνοντας στον άνθρωπο δρόμο διαφυγής και τρόπο επιβίωσης;

Τόσα πολλά τα βαλς που έχουν τελειώσει...........

Κάποιος μουσικός στοχαστής σύντομα σε μια μουσική
στοχασμών
Θα ενώσει τις ανθρώπινες φιγούρες και οι μορφές τους
Θα λάμψουν πάλι με κίνηση, η μουσική
Θα είναι κίνηση και γεμάτη σκιές. 

                                             (ΘΛΙΜΜΕΝΟΙ ΗΧΟΙ ΕΝΟΣ ΕΥΘΥΜΟΥ ΒΑΛΣ )

Όταν σε καιρούς υλικής ένδειας ο άνθρωπος βυθίζεται αδρανής στην απόγνωση, νομίζοντας ότι όλα τα ωραία πράγματα της ζωής του έχουν πλέον τελειώσει, η μουσικότητα της στοχαστικής ποίησης μπορεί να τον κινητοποιήσει ξανά ώστε να βρει το σχήμα και τη μορφή που θα τον εναρμονίσουν με τη νέα φύση των πραγμάτων και τους άλλους γύρω του. Η θέση αυτή του Στήβενς προδίδει ίσως ρομαντικές επιρροές, δεν έχει όμως μεταφυσικό χαρακτήρα, προερχόμενη από ένα σκεπτικισμό που αρνείται το υπερβατικό και τις οντολογικές ερμηνείες, όπως και τον ηγετικό ρόλο του ποιητή στον κόσμο. Ο ποιητής είναι ένα άτομο μέσα στο κοινωνικό σύνολο, με ιδιαίτερα ανεπτυγμένη φαντασία και αισθαντικότητα, ιδιότητες απαραίτητες στις αναζητήσεις της σχέσης του με τα πράγματα και τα βαθύτερα νοήματα τους. Ο ποιητικός λόγος από μόνος του, ως έκφραση της διορατικής και ενορατικής αντίληψης του κόσμου, οξύνει τη συνείδηση του ποιητικού εγώ των ανθρώπων, συγκινεί την υποκειμενική φαντασία και τις αισθήσεις τους, φανερώνει στο βλέμμα τους την παρουσία και ωραιότητα των φυσικών μικρών πραγμάτων που πάντα υπάρχουν, ακόμα και μέσα σε μια αστόχαστη, ματαιωμένη καθημερινότητα όπως η σύγχρονη.

Ένα κερί είναι αρκετό για να φωτίσει τον κόσμο.

Τον φανερώνει. Ακόμα και το μεσημέρι
Λάμπει σε ουσιώδες σκοτάδι.

Τη νύχτα, φωτίζει το φρούτο και το κρασί,
Το βιβλίο και το ψωμί, τα πράγματα όπως είναι,

Σ' ένα σκιόφως όπου
Κάποιος κάθεται και παίζει τη μπλε κιθάρα. 

                                               (Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕ ΤΗ MΠΛΕ ΚΙΘΑΡΑ. XIV)

Οι λέξεις, τα μικρότερα στοιχεία του ποιητικού λόγου, ωσάν κεριά, φωτίζουν με έννοια τα πράγματα προσδίνοντας τους οντότητα, ενώ ως άλεκτα θα παρέμεναν ανύπαρκτα. Αλλά και ο ποιητικός λόγος εκτός πραγματικότητας, δεν θα μπορούσε να πραγματωθεί, παραμένοντας κενός λόγος. Όταν συνειδητοποιήσει κανείς την ισότιμη αυτή και άρρηκτη σχέση φαντασίας και πραγματικότητας, χωρίς να είναι ποιητής, θα βρει τις δικές τους λέξεις να φωτίσουν τον μικρόκοσμο του.

Ο Ουάλλας Στήβενς γεννιέται στο Ρέντιγκ της Πενσυλβάνιας (1879), σπουδάζει στο Χάρβαρντ και στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης, διακρίνεται ως νομικός σύμβουλος μεγάλης ασφαλιστικής εταιρίας, αναγνωρίζεται ως κορυφαίος ποιητής. Ποιήματα του αρχίζουν να δημοσιεύονται από το 1914 σε έγκυρα λογοτεχνικά περιοδικά, όμως το ποιητικό πάθος του για τελειότητα καθυστερεί μέχρι τα 44 χρόνια του την εμφάνιση της πρώτης ποιητικής συλλογής του, Αρμόνιο (Harmonium, 1923). Δώδεκα χρόνια περνούν επίσης χωρίς την εμφάνιση νέας έκδοσης, όμως μεταξύ 1935-37 κυκλοφορούν τρία μεγάλα ποιητικά έργα του: Ιδέες Τάξης (Ideas of Order), Το Τριφύλλι της Κουκουβάγιας (Owls Clover), και Ο άνθρωπος με τη Μπλε Κιθάρα (The Man with the Blue Guitar). Ακολουθούν οι σπουδαίες εκδόσεις: Μέρη ενός Κόσμου (Parts of a World, 1942),Μετάβαση στο Καλοκαίρι (Transport to Summer, 1947), Χαράματα Φθινοπώρου (Auroras of Autumn, 1950), Ο Βράχος (The Rock, 1952), τα Άπαντα του (Collected Poems, 1954). Οι διαλέξεις και τα δοκίμια του συγκεντρωμένα στον τόμο Ο Αναγκαίος Άγγελος:Δοκίμια της Πραγματικότητας και της Φαντασίας(The Necessary Angel: Essays on Reality and the Imagination, 1951) αναπτύσσουν τις θεωρητικές θέσεις του σχετικές με την τέχνη της ποίησης και τον ρόλο του ποιητή. Στα 1955, του προσφέρεται η έδρα της ποίησης στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, αλλά την αρνείται παραμένοντας στη Ασφαλιστική Εταιρία όπου εργάζεται. Τιμάται με τα βραβεία Bolingen Prize(1950), Κρατικό Βραβείο Ποίησης(1954) και Pulitzer Prize(1955), ευρύτερα όμως αναγνωρίζεται μετά τον θάνατο του (1955). Σήμερα κατατάσσεται μεταξύ των κορυφαίων Αμερικανών ποιητών της παλιάς γενιάς του εικοστού αιώνα. "Ο καλύτερος και πλέον αντιπροσωπευτικός Αμερικανός ποιητής της εποχής μας", γράφει γι αυτόν ο μεγάλος θεωρητικός της λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ, στο βιβλίο του: Ουάλλας Στήβενς : Τα Ποιήματα του Κλίματος μας (Wallace Stevens: The Poems of our Climate).

Όλο και πιο αδύναμο, γέρνει το φως του ήλιου
Το απόγευμα. Οι υπερήφανοι κι οι δυνατοί
Έχουν αποχωρήσει.

Αυτοί που απέμειναν είναι οι ανολοκλήρωτοι,
Οι οριστικά ανθρώπινοι,
Κάτοικοι μιας φθίνουσας σφαίρας

                                                   (LEBENSWEISHEITSPIELEREI)

Ο Στήβενς ανήκει σε αυτούς που "απέμειναν", "κάτοικος μιας φθίνουσας σφαίρας", με τη διαφορά ότι ως αγνωστικιστής, δεν αρκείται στον ανολοκλήρωτο ρόλο της μοίρας. Το δισυπόστατο της φύσης του, μειονέκτημα για τους πολλούς, αποτελεί πλεονέκτημα στην περίπτωση του, προάγοντας τη συνειδητοποίηση της δυναμικής που αναπτύσσεται στη σχέση του εσωτερικού εαυτού με τις εξωτερικές περιστάσεις. Ποιητής ερμητικός, χαμηλόφωνος, με παράλληλη επαγγελματική καριέρα στον πολύβοο υλικό κόσμο, κινείται ταυτόχρονα σε δύο πόλους επιζητώντας επίμονα την αρμονική σύνθεση των θέσεων και αντιθέσεων τους. Πώς μπορεί όμως να αναπτυχθεί και να λειτουργήσει ο ποιητικός λόγος σε ένα ξένο και ασύμφωνο με την ποίηση χώρο; Μεσολαβούν πολλά χρόνια για τον Στήβενς από τη στοχαστική αναζήτηση αυτής της απάντησης μέχρι τη βιωματική αίσθηση της, αν κρίνει κανείς από την αργοπορημένη εμφάνιση της πρώτης ποιητικής συλλογής του και την καθυστέρηση της επόμενης. Στο σύνολο του έργου του, πάντως, η θεματολογία του ασκείται στο ίδιο τεντωμένο σκοινί, επιδιώκοντας την εξισορρόπηση του φανταστικού με το πραγματικό, της υποκειμενικότητας με την αντικειμενικότητα. Τελικά καταλήγει ότι το ποιητικό υποκείμενο, μέσω της φαντασίας και αντικείμενο του τον εξωτερικό κόσμο , είναι σε θέση να διακρίνει και να κρατήσει το "καινούριο" μέσα στα πράγματα, ενώ αυτά συνεχώς μεταβάλλονται σύμφωνα με τους αιώνιους φυσικούς νόμους. Η αυτεξούσια φωνή του ποιήματος εξ άλλου, ως προάγγελος λαλιά, απευθύνεται στον περαστικό, ανυποψίαστο άνθρωπο καλώντας τον να κοντοσταθεί στη ροή της καθημερινότητας του και να ακούσει.

Εσύ Τζιμ κι εσύ Μάργκαρετ κι εσύ τραγουδιστή του La Paloma.
Τα κοκόρια λαλούν και λαλούν δυνατά

                                                      (ΑΝΑΤΟΛΗ ΣΕ ΨΑΡΟΛΕΠΙ)

Ο ποιητής Στήβενς θεωρεί τη δημιουργική φαντασία έμφυτο χάρισμα κάθε ανθρώπου, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητοποιημένο. Στο μέτρο που συλλαμβάνει κανείς διαισθητικά τη δύναμη της ενέργειας η οποία περικλείεται στην αμφίδρομη σχέση φαντασίας και πραγματικότητας, είναι έτοιμος να ανταποκριθεί στις μεταβολές και ανατροπές των πραγμάτων, να αναζητήσει και να βρει υπό την επιφάνεια τους τα πρωτόγνωρα "φωτεινά" σημεία που ισχυροποιούν και δικαιώνουν μια "ποιητική" στάση ζωής.

Σε περιστάσεις όμως όπου απαξιώνει κανείς τον εσωτερικό εαυτό και την ατομικότητα του, προκειμένου να ακολουθήσει τις κατά συνθήκη επιταγές μιας άπληστης μάζας επικεντρωμένης στο υλικό κέρδος, τότε σε αδιέξοδους καιρούς οικονομικής κατάρρευσης, η πραγματικότητα του καταλήγει τραγικά ασήμαντη, ενδεής, και αβίωτη. Η ποίηση ωστόσο δεν έπαψε ποτέ να προειδοποιεί για τον κίνδυνο της μεγάλης φτώχειας, αντιπαραθέτοντας την ουσία και το βάθος της ανθρώπινης υπόστασης.

Να χάνεις την ευαισθησία, να βλέπεις ό,τι βλέπουν όλοι,
Λες και η όραση δεν έχει τη δική της θαυματουργή φειδώ,
Ν' ακούς μόνο αυτό που όλοι ακούν, ένα και μόνο νόημα,
Λες κι ο παράδεισος των νοημάτων έπαψε πια
Παράδεισος να είναι, αυτό σημαίνει φτώχια

                                                         (ESTHETIQUE DU MAL, IX)

Τον φτωχό και έκπτωτο από τον "παράδεισο των νοημάτων" άνθρωπο καλεί το ποίημα να αναζητήσει τον εαυτό του μακριά από το αλλότριο πλήθος, να εμβαθύνει στον εσωτερικό του χώρο όπου υποτιμημένες αξίες, αποκηρυγμένες ιδέες, λησμονημένες επιθυμίες και χίμαιρες αποζητούν την αλήθεια τους.

... Ίσως
Η αλήθεια να εξαρτάται από μια βόλτα γύρω στη λίμνη,

Μια στάση όταν κουράζεται το σώμα, μια παύση
Να κοιτάξεις τα βρύα, μια παύση να προσέξεις
Έναν ορισμό ενώ βεβαιώνεται και

Μια αναμονή μέσα σ' αυτή τη βεβαιότητα, μια ανάπαυση
Κάτω από τα πυκνά πεύκα δίπλα στη λίμνη.

                   (ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΥΠΕΡΤΑΤΟ ΜΥΘΟ, Πρέπει να είναι αφηρημένος, VII)

Ο "παράδεισος των νοημάτων" είναι επίγειος. Ένας τόπος αναψυχής με ελεύθερη είσοδο για κάθε άνθρωπο που επιδιώκει να βρει εντός του κόσμου από τον οποίο προέρχεται, την ιδέα, τη σημασία, τη μέθοδο, την τέχνη που θα καλύψει κατά το δυνατόν την φυσιολογική ανεπάρκεια της ύπαρξης του. Η επιλογή είναι στην κρίση του, η ποίηση ωστόσο υπεισέρχεται για να ενθαρρύνει το ποιητικό εγώ του, να αφυπνίσει την φαντασία του, να διεγείρει τις αισθήσεις του, να επεκτείνει τον στοχασμό και τον λόγο του στα όρια της ταυτότητας του. Οπωσδήποτε δεν έχει να προτείνει σε κανένα πρακτικούς τρόπους ή ασύχναστους δρόμους διαφυγής από μια ενδεή και βάρβαρη πραγματικότητα όπως η σύγχρονη. Ποιητική πρόθεση της είναι να συμφιλιώσει τον άνθρωπο με τη μεταβολή των πραγμάτων, να τον εμπνεύσει να διακρίνει τα νέα" φωτεινά" σημεία που προκύπτουν, να βρει τις λέξεις να τα ονομάσει, να αναγνωρίσει το νόημα τους στη ζωή και τον κόσμο του.

Μάρω Παπαδημητρίου