Γράφει η Άννα Γρίβα

                                                                                    © Poeticanet

Alda Merini: Μια τολμηρή Ιταλίδα ποιήτρια

Alda Merini, Χθες βράδυ ήταν έρωτας, μτφρ. Ευαγγελία Πολύμου, 24 γράμματα, 2021

Η Alda Merini (1931-2009) αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση της ευρωπαϊκής ποίησης. Πρόκειται για μια ποιήτρια που από τα πρώτα της βιβλία κίνησε το ενδιαφέρον ενός ευρέος κοινού λόγω της αμεσότητας και της ιδιαίτερης τόλμης της να μιλήσει για το σώμα, τον πόνο, την ψυχική ασθένεια, αλλά και για τη δύναμη του έρωτα, την ομορφιά, τη συναρπαστική περιπέτεια του ανθρώπου που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μέρος ενός κοσμικού μυστηρίου. Η Merini δεν φοβήθηκε ποτέ να εκθέσει τους φόβους της, την οργή της, τον θρήνο της αλλά και την διακαή επιθυμία της να βρει την ευτυχία παλεύοντας διαρκώς με τον εαυτό της. Το έργο της πλέον είναι πολυμεταφρασμένο σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ όσο ακόμη βρισκόταν στη ζωή κατάφερε να λάβει σημαντικές διακρίσεις: το 1993 κέρδισε το Βραβείο Librex-Guggenheim «Montale» για τον ποιητικό τόμο Κενό αγάπης (Vuoto d’amore, 1991), αργότερα προτάθηκε από τη Γαλλική Ακαδημία για το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας και η υποψηφιότητά της υποστηρίχθηκε από τον συγγραφέα Ντάριο Φο.

Στην Ελλάδα το έργο της Merini είναι ιδιαιτέρως αγαπητό. Η Ευαγγελία Πολύμου, που υπογράφει την εισαγωγή και τη μετάφραση του βιβλίου Χτες βράδυ ήταν έρωτας, το οποίο περιλαμβάνει επιλεγμένα ποιήματα που δημοσιεύθηκαν κατά την περίοδο 1950-2010 και αριθμεί πάνω από 250 σελίδες, έχει συμβάλει εδώ και πολλά χρόνια στο να γνωρίσουμε το έργο της ποιήτριας μέσα από μεταφράσεις που μεταφέρουν τη μαγεία και την ιδιαιτερότητα του ιταλικού κειμένου.

Το γεγονός ότι το βιβλίο συλλέγει ποιήματα από διαφορετικές δημιουργικές περιόδους της ποιήτριας, βοηθά τον αναγνώστη να αποκομίσει μια επαρκή εικόνα για το σύνολο του έργου της Merini, ενώ η εισαγωγή κατορθώνει να φωτίσει την προσωπικότητά της αλλά και τη χαρακτηριστική της ποιητική ιδιοσυγκρασία. Το σημείο στο οποίο θα ήθελα ιδιαιτέρως να σταθώ είναι ότι η Merini δεν θα πρέπει  να θεωρηθεί ως μια ποιήτρια η οποία πέφτει εξ ουρανού στην ιταλική ποίηση: αντιθέτως οι στίχοι της κουβαλούν τη στιβαρή κληρονομιά μιας σπουδαίας εθνικής λογοτεχνίας, την οποία εκείνη έχει αφομοιώσει και μεταλαμπαδεύει με έναν συγκλονιστικό τρόπο στο έργο της. Κατά τη γνώμη  μου, η ποιήτρια πατά πάνω σε τρεις βασικούς άξονες της ιταλικής ποίησης. Πρώτα απ’ όλα εκφράζεται με τον πρωτογενή, αδιαμεσολάβητο λυρισμό, που όσοι κι αν ήταν οι πειραματισμοί της νεωτερικής και μετανεωτερικής ποίησης, δεν έπαψε ποτέ να πάλλεται μέσα στους στίχους των Ιταλών ποιητών: ένας λυρισμός στον οποίο εμπλέκεται η φύση, το σώμα με όλες του τις αισθήσεις, η εκρηκτική έκφραση του συναισθήματος και η ακατάβλητη μνήμη. Έτσι, στο ποίημα «Η ποδιά», η ποδιά της μητέρας επιβιώνει για να κρατήσει ζωντανή την ιστορία της και να μεταμορφωθεί σε παρηγοριά: Η μάνα μου όμως είχε μια παλιά ποδιά/ και για τη σχόλη και για τη δουλειά,/ μ’ αυτήν παρηγοριόταν όσο ζούσε./ Σ’ εκείνη την ποδιά ξαναστηλωνόμασταν εμείς:/ δόθηκε στους ρακοσυλλέκτες/ μετά το θάνατό της,/ αλλά ένας άστεγος/ αναγνωρίζοντας τη μάνα σ’ αυτήν/ την έφτιαξε μαλακό προσκεφάλι/ για τη δική του ζωντανή κηδεία. Επιπλέον, στην ιταλική ποίηση είναι έντονη πέρα από ρεύματα και εποχές η μεταφυσική αναζήτηση και η διαρκής προσπάθεια συνύπαρξης αισθητού και υπεραισθητού, τη στιγμή που ο άνθρωπος βιώνει την ύπαρξή του ως έναν πομπό και συγχρόνως αποδέκτη μιας ανώτερης πραγματικότητας, στοιχείο που στην περίπτωση της Merini μεταφράζεται σε μια προσωπική επικοινωνία με τον Χριστό: η επαφή για το θείο αποκτά συχνά στην ποίησή της μια διάσταση ερωτική, ανακαλώντας συμφραζόμενα μυστικιστικά και μάλιστα μια μακρά παράδοση μυστικιστριών, όπως η Αικατερίνη της Σιένα ή η Τερέζα της Άβιλα, που εκκινούν ήδη από τον Μεσαίωνα γράφοντας με τόλμη για το γυναικείο σώμα, την επιθυμία και την οργασμική ένωση με το θείο. Γράφει η Merini: Ο Θεός σού φανερωνόταν/ και το σώμα σου γινόταν ψίχουλα,/ ψίχουλα ξανθά και μυρωμένα/ που κατεβαίναν να τα ρημάξουν/ αναπάντεχα σμήνη χελιδονιών. Τέλος, οι μεγάλοι Ιταλοί ποιητές έχουν διαχρονικά την τόλμη να αξιοποιούν μια έντονη εικονοποιία που ενεργοποιεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο αυτό που οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας θα ονόμαζαν «ανοικείωση». Η Merini μιλά για έναν κόσμο στον οποίο το σύνηθες και το παράδοξο συνυπάρχουν και φωτίζουν το ένα το άλλο, όπως συνυπάρχει η ομορφιά μιας νύχτας με το βάσανο των έγκλειστων σε ένα ψυχιατρείο στο ποίημα «Το φεγγάρι απλώνεται στους κήπους»: Το φεγγάρι απλώνεται στους κήπους του φρενοκομείου,/ κάποιοι άρρωστοι αναστενάζουν,/ το χέρι μέσα στη γυμνή τσέπη./ Το φεγγάρι αποζητά βασανιστήρια/ κι από τους έγκλειστους αποζητάει αίμα:/ είδα έναν άρρωστο/ να πεθαίνει στραγγισμένος από αίμα/ κάτω απ’ το ξαναμμένο φεγγάρι.

Ο συγκεκριμένος τόμος θα μας βοηθήσει όχι μόνο να γνωρίσουμε την Alda Merini, αλλά να εισαχθούμε σε μια πολύ σημαντική σύγχρονη λογοτεχνία, αυτή της ιταλικής χερσονήσου, που αν και κοντά μας, δεν τη γνωρίζουμε όσο θα μπορούσαμε ή όσο γνωρίζουμε άλλες ξένες λογοτεχνίες.

Άννα Γρίβα