Γράφει ο Περικλής Τσελίκης

 

 

 

 

ΘΕΟΔΟΣΗΣ ΠΥΛΑΡΙΝΟΣ: Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΦΩΣΤΙΕΡΗΣ – ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ.   

Εκδόσεις Καστανιώτη, 2021.

 

Το βιβλίο του Αντώνη Φωστιέρη υπό τον τίτλο «Άπαντα Τα Ποιήματα 1970-2020», που περιλαμβάνει όλη την ποιητική του δημιουργία μιας πεντηκονταετίας, αποτελεί το αντικείμενο της μελέτης του πολυγραφότατου Πανεπιστημιακού, ομότιμου πλέον, καθηγητή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Θεοδόση Πυλαρινού. Του οποίου το βιβλίο (696 σελίδων) υπό τον τίτλο «Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του», καλύπτει και τις δέκα ποιητικές συλλογές του και τρία ποιήματα που είναι εκτός συλλογών. 

Στο αφτί του εξωφύλλου σημειώνεται: «Το ζωγραφικό έργο του εξωφύλλου φιλοτέχνησε ο Σωτήρης Σόρογκας». Ο διακεκριμένος ζωγράφος απεικόνισε έναν τοίχο από δουλεμένες πέτρες, που δήθεν περιβάλλει το περιεχόμενο του βιβλίου. Όμως άφησε ένα άνοιγμα, μια τρύπα σκοτεινή, από την οποία μπορεί να μπει ένας απλός αναγνώστης  ή κριτής για να ασχοληθεί με το σκοτεινό, το δύσκολο έργο. Όλα αυτά βέβαια αποτελούν μια αλληγορία.

Το περιεχόμενο του πολυσέλιδου βιβλίου του ο μελετητής Θεοδόσης Πυλαρινός το διαρθρώνει βασικά σε δύο μέρη: Α΄ Μέρος: Θεματικές Προσεγγίσεις και Β΄ Μέρος: Σχήματα Λόγου και Μορφολογικοί Σχηματισμοί.

Προηγείται φυσικά η Εισαγωγή και κλείνει με το Παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει: Εργογραφία, Βιβλιογραφία, Κριτικογραφία, Μεταφράσεις ποιητικών συλλογών του Αντώνη Φωστιέρη, εικαστικές αποτυπώσεις, Μελοποιήσεις-Αναγνώσεις ποιημάτων, Ντοκυμανταίρ, Ραδιοφωνικές παραγωγές, Επισκέψεις – Εκδηλώσεις – Συμμετοχές σε φεστιβάλ και σε προγράμματα, Διακρίσεις .
Γενική Βιβλιογραφία: Σύγχρονες πηγές
Ευρετήρια: Ευρετήριο κυρίων ονομάτων και τίτλων έργων, Ευρετήριο ποιημάτων του Αντώνη Φωστιέρη.                      

Η εισαγωγή πάντοτε στοχεύει στον προϊδεασμό του αναγνώστη για το περιεχόμενο και την τεχνοτροπία ενός θέματος, όπως στη συνέχεια θα γίνει για το βιβλίο «Άπαντα Τα Ποιήματα 1970-2020» του Φωστιέρη. Ο μελετητής Θεοδόσης Πυλαρινός μεθοδικά και λεπτομερειακά παρουσιάζει και αξιολογεί το ως άνω ποιητικό έργο και παράλληλα συνθέτει και προβάλλει την καλλιτεχνική προσωπικότητα του ποιητή, καθώς και τη θέση του στα Γράμματα.

Οι σπουδές του Αντώνη Φωστιέρη προοιωνίζονταν μια λαμπρή σταδιοδρομία, όμως η έσω επιταγή άλλα τού υπαγόρευσε και έτσι είπε «Το μεγάλο ΟΧΙ» και άρχισε «Το Μεγάλο Ταξίδι» της τέχνης του λόγου, γιατί γεννήθηκε ποιητής (poeta nascitur). Παρακολουθώντας λοιπόν ο Πυλαρινός την πορεία του ποιητή Φωστιέρη σ’ αυτό το ταξίδι της καρδιάς του καταγράφει το έργο του: ποιήματα μιας πεντηκονταετίας, περιοδικά, ανθολογίες –μόνος ή σε συνεργασία με τον Θανάση Νιάρχο–, πάντα βέβαια με κέντρο την ποίηση, αλλά και άλλες εκδηλώσεις παράπλευρες, και πάλι με κέντρο την ποίηση. Και στη συνέχεια τονίζει ο μελετητής το θησαύρισμα των γνώσεων από την νεοελληνική και ξένη γραμματεία. Εστιάζει την προσοχή του τώρα στη σύζευξη του λόγιου ήθους τού poeta doctus με στοιχεία νεωτερικά. Υπογραμμίζει ιδιαίτερα την χρήση της πολύπλαγκτης ελληνικής γλώσσας. Στο θέμα της γλώσσας επιμένει, ειδικά στην ιδιόλεκτο του ποιητή. Και συναφώς αναφέρει τα λεγόμενα για την ποίησή του, τα θέματα, το περιεχόμενο, μια γενική εικόνα της. Και προβάλλεται η στάση, η επαινετική βέβαια στάση, απέναντι στο έργο του των ειδικών της ποίησης.          

Ο εμβριθέστατος λόγος του Πυλαρινού καλύπτει και προβάλλει αμέτρητα στοιχεία της ποίησης του Φωστιέρη, που ούτε υπαινικτικά θα μπορούσε ο γράφων να τα παραθέσει. Με την απλή όμως ανάγνωσή τους η αισθητική απόλαυση του αναγνώστη είναι βέβαιη, αλλά και του μελετητή καρποφόρα. Έτσι επισημαίνει τον σκοπό, την επιδίωξη του ποιητή, που είναι η καταπολέμηση της πλάνης και της αυταπάτης στο όνομα της κρυμμένης αλήθειας. Εδώ, τονίζει ο μελετητής, βρίσκεται η ουσία της ποίησης και της ποιητικής, στην τραγικότητα δηλαδή του σισύφειου ανθρώπου, που αγωνίζεται αυταπατώμενος. Τέτοια θέματα και τέτοιοι στοχασμοί καθιστούν την ποίηση του Φωστιέρη δύσκολη, δύσβατη.

Ο Πυλαρινός, μεθοδικός μελετητής, ταξινομεί το περιεχόμενο της μελέτης του σε ενότητες. Με την φράση του Γ. Σεφέρη «παιδιά πολλών ανθρώπων είναι τα λόγια μας» οργανικά συνδέεται η διακειμενικότητα στη λογοτεχνία. Αυτό το θεματικό φαινόμενο, η πολυσυζητημένη διακειμενικότητα, έχει διαπιστώσει ο Πυλαρινός ότι ενυπάρχει εμφανώς ή κρυπτικά στα ποιήματα του Φωστιέρη.

Το εμφανώς, κατά την γνώμη μου, ισχύει κυρίως για τις διακειμενικές αναφορές ή για τα δάνεια από τους προσωκρατικούς φιλοσόφους. Ενώ οι άλλες διακειμενικές αναφορές έχουν αφομοιωθεί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μη φαίνεται τίποτα ως ξένο. Αυτό βέβαια οφείλεται στην επιτηδειότητα του ποιητή. Συνεχίζει ο μελετητής το θέμα του διακειμενικού υλικού στην ποίηση του Φωστιέρη και προχωρεί σε λεπτομερή και εμβριθή ανάλυση του θέματος. Ο λόγος του Πυλαρινού είναι πολύ πυκνός, συνωθούνται πολλά νοήματα, τα οποία δεν αναπτύσσονται ούτε αναλύονται εδώ λόγω της στενότητας του διατιθέμενου χώρου.

Η πολύχρονη σχέση του Πυλαρινού με την ποίηση, η βαθιά του γνώση του φαινομένου της ποίησης και της σημασίας της του επιτρέπουν να διατυπώνει απόψεις που ισχύουν ως θέσφατα.

Προχωρεί σε νέα ενότητα και αρχίζει το επίσης ευρύ κεφάλαιο των επιδράσεων. Κατ’ αρχάς θίγει το θέμα της χριστιανικής φιλολογίας, που σχετίζεται με το φαινόμενο του θανάτου και την υπέρβασή του, με το θέμα δηλαδή της αντινομικής σύστασης του ανθρώπου. Όμως, τονίζει ο μελετητής, ο Φωστιέρης προφανώς δεν θεολογεί αλλά αντλεί από το θησαυροφυλάκιο αυτό υλικό για την εκτύλιξη της δικής του οντολογικής εξέτασης. Παράπλευρα τονίζεται και ο υποκειμενισμός της ποίησής του, πράξη που δεν αποφεύγει σχεδόν κανένας  αληθινός ποιητής.

Υπ’ αυτήν την έννοια, και με τρόπο αρμονικό, εντάσσει ο μελετητής την ποίηση του Φωστιέρη στο σώμα της νεοελληνικής γραμματείας, όπως διαμορφώθηκε κατά τον περασμένο αιώνα και της οποίας τη διαδρομή γνωρίζει κατά βάθος και πλάτος και από την οποία άντλησε διδάγματα, καθώς σχετίστηκε με τους εκπροσώπους της Α΄ και Β΄ Μεταπολεμικής Γενιάς. Ακόμα και με το περιοδικό του «Η Λέξη» είχε καθημερινή εμπλοκή στα λογοτεχνικά μας πράγματα. Δεν είναι μετέωρος ο Φωστιέρης, εδράζεται σε στρώμα ποιητικό δημιουργώντας το δικό του λογοτεχνικό, ποιητικό πρόσωπο. Δύο είναι οι βασικοί οδηγοί του, ο Κ.Π. Καβάφης και ο Κώστας Καρυωτάκης, των οποίων διδάγματα ενστερνίστηκε, χωρίς όμως να γίνει καβαφικός ή καρυωτακικός, αλλά πλουσιότερος σε σοφία και τέχνη.

Ο μελετητής, γνώστης της πολυσημίας του ποιητικού λόγου του Φωστιέρη, προσπαθεί να καλύψει όλες τις πλευρές του. Και σε άλλο μικρό κεφάλαιο εφιστά την προσοχή του αναγνώστη στην ενότητα του έργου του και στην οργανική δομή του. Σαν να θέλει να προστατεύσει την ποίηση, η οποία «διέρχεται μέσα από συνεχείς συμπληγάδες». Και αυτές οι συμπληγάδες προκαλούνται από την ιδιοσυστασία του ανθρώπου, τη σατανική και αγγελική, με την οποία η ποίηση έρχεται αντιμέτωπη. Έτσι παρασύρεται από την απάτη των αισθήσεων και τις παραισθήσεις και στη συνέχεια παρουσιάζει, με οξύτητα και λόγο φορτισμένο αισθητικά, τα ολέθρια αποτελέσματα για τον άνθρωπο.

Περνώντας σε άλλο κεφάλαιο αρχίζει με την φράση «Ο Φωστιέρης ευνοήθηκε δικαίως από την κριτική». Η σημαντικότητα του τροπικού επιρρήματος «δικαίως» καλύπτει εξ ολοκλήρου την ποιότητα του ουσιαστικού «κριτική». Ο χαρακτηρισμός αυτός της κριτικής αποτελεί μια γενική άποψη, που ο μελετητής αναπτύσσει στη συνέχεια με παραδείγματα και ειδικές αναφορές.

Αρχίζει πάλι η παράθεση του πλούσιου, πολύμορφου και εντυπωτικού έργου του Φωστιέρη. Τι να αναφέρουμε και τι να παραλείψουμε; Το έργο του μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Ποιήματά του μελοποιήθηκαν και συνομίλησαν με εικαστικές εμπνεύσεις γνωστών ζωγράφων. Το έργο του βραβεύθηκε κατ’ επανάληψη και κυκλοφόρησε ψηφιακός δίσκος, στον οποίο απαγγέλλει ο ίδιος. Έλαβε μέρος σε ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές. Κυκλοφόρησαν βιβλία κριτικά του έργου του· εκτός του μελετητή, και άλλων, όπως του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου, του Γιάννη Χρυσανθόπουλου και της Παρασκευής Μακρίδου.

Όλα αυτά αποτέλεσαν ερμηνευτικές ευκαιρίες για την κατανόηση της ποίησης του Φωστιέρη. Ασφαλώς προέχει το έργο της κριτικής, η οποία φώτισε από πολλές πλευρές τον λόγο του ποιητή με πολλούς τρόπους. Ο ίδιος ο Πυλαρινός ασχολήθηκε με τη συγκέντρωση και την αποτίμηση των κριτικών αυτών στον τόμο «Για τον Αντώνη Φωστιέρη. Κριτικά κείμενα» των Εκδόσεων Αιγαίον το 2017.

Περνώντας σε άλλη ενότητα παραδέχεται ο μελετητής ότι εκείνο στο οποίο έδωσε ο ποιητής ιδιαίτερη βαρύτητα είναι οι συνεντεύξεις του, κατά τις οποίες «συχνά αποκαλυπτικά αυθερμηνεύεται». Έτσι καθοδηγεί τον κριτή ή τον αναγνώστη στη θεωρητική σκέψη του. Και ο ίδιος ο ποιητής αποκαλύπτει τη γενική εικόνα του έργου του. Στη συνέχεια ο μελετητής επισημαίνει ότι η καλύτερη πρόσβαση στο έργο ενός ποιητή είναι η παραδοχή των τρόπων λειτουργίας του, η εμβάθυνση στη θεωρητική μέθοδο που ακολουθεί, ο πνευματικός διάλογος μαζί του. Στην κατανόηση της ποίησης του Φωστιέρη, συνεχίζει ο μελετητής, βοηθάει τον αναγνώστη καθώς τον κατευθύνει η ροή της. Το έργο του Φωστιέρη είναι σπονδυλωτό, η κάθε συλλογή αποτελεί συνέχεια (ή συνέπεια) της προηγούμενης, πράγμα που αποτελεί επανάληψη της αξιολόγησης. Γι’ αυτό ακολουθούν τα καλολογικά στοιχεία, διάφορα σχήματα λόγου και άλλα με στόχο ερμηνευτικό και ως αρωγή στον αναγνώστη για ευκολότερη διείσδυση στο έργο του ποιητή.

Συνεχίζει ο Πυλαρινός τους τρόπους μύησης του αναγνώστη στην ποίηση του Φωστιέρη. Σ’ αυτήν τη μύηση βοηθούν «η πολυμορφία και η επιστράτευση διαφόρων σχημάτων», δηλαδή βοηθούν οι εξωλογικοί τρόποι έκφρασης, οι οποίοι όμως δικαιώνονται καθώς βοηθούν τον αναγνώστη στη «διείσδυση στο έργο του ποιητή». Σ’ αυτό το κεφάλαιο ο μελετητής επικαλείται την βοήθεια και του ίδιου του ποιητή, ο οποίος «είναι δραστήριο μέλος της Γενιάς του '70», για την οποία διατυπώθηκαν ορισμένοι κραδασμοί και αμφισβήτηση από μέλη της, να στηρίξει το κύρος της γενιάς τους. Για το θέμα αυτό ο Φωστιέρης έδωσε συνέντευξη στον Β. Χατζηβασιλείου, όπου «εκφράζει σε βάθος και όχι επικαιρικά την εποχή του» (βλ. υποσ. 7).   

Στην πρώτη παράγραφο της σελ. 18 σημειώνεται η αρχή του Β΄ Μέρους αυτού του τόμου. Και στη συνέχεια με λεπτομέρειες εξηγεί ο μελετητής τον μεθοδικό τρόπο εργασίας του ποιητή, προβάλλοντας το πολυσχηματικό της γραφής του, που είναι μοναδικό. Και μ’ αυτό επιδιώκει να διασπάσει το κέλυφος της αβεβαιότητας και να εισδύσει στα συμπαντικά μύχια με απλά υλικά και αναδιφητική γλώσσα· με μια γλώσσα σύμφυτη με τα δεδομένα των νέων ποιητικών εφαρμογών σε μια πρωτόγνωρη φάση των σύγχρονων κοινωνιών, στην οποία φάση η ποίηση μέσα από την  όποια κρίση των αξιών ζητεί τον πνευματικό χώρο που της αναλογεί – την ανάγκη για γλωσσική αναπαρθένευση. Και αυτήν τη νέα γλωσσική σημαντική την έχει αντιληφθεί ο Φωστιέρης ήδη από την τρίτη ποιητική συλλογή του «Σκοτεινός Έρωτας» (1977).

Την ποιητική εξέλιξη του Φωστιέρη την παρακολουθεί ο Πυλαρινός βήμα προς βήμα. Και προς διευκόλυνση του αναγνώστη προέκρινε «την συστηματική πραγμάτευση κάθε συλλογής, σχεδόν ποίημα προς ποίημα». Μ’ αυτόν τον τρόπο το κάθε ποίημα που μελετάται επικοινωνεί άμεσα με τον αναγνώστη, ο οποίος διευκολύνεται στην ερμηνεία του.       

Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είχε και έχει σχέσεις με ορισμένα μέλη της Γενιάς του '70. Και ο Αντώνης Φωστιέρης, είπε, είναι ενεργό μέλος της γενιάς του '70. Όμως σήμερα ο ελλόγιμος, ο πολυειδής, ο πολύσημος ποιητής, ο πολυβραβευμένος Αντώνης Φωστιέρης ασφυκτιά μέσα στα όρια μιας ποιητικής Γενιάς όπως είναι η Γενιά του '70. Η ποίησή του πέρασε και τα εθνικά όρια και απλώθηκε διεθνώς.                 

Περικλής Τσελίκης