Γράφει η Παρασκευή Μακρίδου*

© Poeticanet 

 

 

Ξαναδιαβάζοντας τη συλλογή του Αντώνη Φωστιέρη  
Ποίηση μες στην Ποίηση

 

 

Η προσδοκία ταιριάζει στην ανάμνηση, γράφει ο ποιητής. Εν αναμονή της νέας ποιητικής συλλογή του Αντώνη Φωστιέρη, με τίτλο Θάνατος ο Δεύτερος, που εκδίδεται το φθινόπωρο του 2020, και αναστρέφοντας αναγνωστική πορεία, από το ποιητικό πέρας –που δεν είναι άλλο από τα Τοπία του Τίποτα (2013)–  προς τις αρχικές φανερώσεις της ποιητικής του παρουσίας, συναντάμε την Ποίηση μες στην Ποίηση, την πιο λιγοσέλιδη συλλογή του, που συνεκδόθηκε το 1977 μαζί με τη συλλογή Σκοτεινός Έρωτας, με το καινοφανές για την εποχή τυπογραφικό τέχνασμα της ανάποδης συμπαρουσίασης των δύο ποιητικών βιβλίων σε ένα τόμο.

Η συλλογή διαφέρει ριζικά από τις υπόλοιπες ποιητικές συλλογές του Φωστιέρη, προηγούμενες και επόμενες, για δύο βασικούς λόγους. Ο πρώτος είναι η συνδημοσίευση των δύο συλλογών, εκδοτική επιλογή που έδωσε την εντύπωση ότι η Ποίηση μες στην Ποίηση, που αριθμεί μόλις ογδόντα στίχους, αποτελεί συμπλήρωμα του Σκοτεινού Έρωτα, ο οποίος σηματοδότησε μια νέα πορεία στη γραφή του ποιητή και θεωρήθηκε από την πλειοψηφία των κριτικών ως η μετάβασή του στην ποιητική ενηλικίωση. Ίσως γι΄ αυτό η κριτική, που τόσο γενναιόδωρη υπήρξε με όλες τις συλλογές του Φωστιέρη, προσέγγισε την Ποίηση μες στην Ποίηση ακροθιγώς, ξοδεύοντας όλο της το μελάνι για τον Σκοτεινό Έρωτα. Ωστόσο, αν θέλαμε να αποδώσουμε μια σχέση συνάφειας μεταξύ των δύο συλλογών, θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνδέονται οργανικά, όπως όλες άλλωστε οι συλλογές του Φωστιέρη, σε ένα αρμονικό ποιητικό σύμπαν, με το πριν να προετοιμάζει την άφιξη του μετά.

Στη συλλογή Σκοτεινός Έρωτας τα τελευταία τέσσερα ποιήματα, που είναι ποιήματα ποιητικής, ανοίγουν το δρόμο της «ενδοποιητικής» πρόθεσης, την οποία ξεκάθαρα θα καταθέσει ο ποιητής στην Ποίηση μες στην Ποίηση. Έτσι η θεματική μετάβαση από τον πολύστιχο Σκοτεινό Έρωτα στην ολιγόστιχη Ποίηση μες στην Ποίηση τελείται ομαλά και ο αναγνώστης προσκαλείται σε μια ευθύγραμμη ανάγνωση, όχι όμως και αντίστροφη, δηλαδή από την ολιγόστιχη προς την πολύστιχη. Το αυθύπαρκτο βεβαίως της Ποίησης μες στην Ποίηση πιστοποιείται και από το πλήθος των μεταφράσεών της, καθώς πρόκειται για την πιο πολυμεταφρασμένη συλλογή  του ποιητή – πιο πρόσφατη μετάφραση είναι του 2019 στην αλβανική γλώσσα, με τίτλο Ars Poetica.

Το δεύτερο στοιχείο διαφοροποίησης της Ποίησης μες στην Ποίηση από τις άλλες δημοσιευμένες συλλογές του Αντώνη Φωστιέρη, αποτελεί το μέγεθος και η μορφή. Δεκάξι πεντάστιχα ποιήματα –ο αριθμός των στίχων παραπέμπει στις πέντε αισθήσεις–, αριθμημένα με αραβικούς αριθμούς, εισηγούνται την ποιητική καινοτομία σε σχέση με την ποσοτική και μορφική διάρθρωση των προηγούμενων αλλά και των επόμενων συλλογών. Η ισόδομη αρχιτεκτονική και η τεχνική στερεότητα της συλλογής συνιστά το ποιητικό αποθετήριο, στο οποίο ο ποιητής θα ξετυλίξει τον στοχασμό του για τα της τέχνης του. Εν προκειμένω, φαίνεται να ισχύει ο βιβλικός κανών «Μικρὰ ζύμη ὅλον τὸ φύραμα ζυμοῖ», καθώς πρόκειται για ποιητικό λόγο συμπυκνωμένο, συμπιεσμένο και ζυγισμένο με ακρίβεια, λόγο που αντανακλά σε πολύ μεγάλο βαθμό την ποιητική ιδεολογία του Αντώνη Φωστιέρη σε σχέση με την τέχνη του, τις προσδοκίες, τους φόβους και τις ανησυχίες του, αλλά ίσως και την αγωνία της επίδρασης του έργου του, αγωνία που κατά τον Η. Βloom δεν είναι τίποτα άλλο παρά η προσδοκία της προτεραιότητας, μάχη για εξουσία και διεκδίκηση ιδιοκτησίας στον χώρο της τέχνης.

Στα δεκάξι ποιήματα της συλλογής ο ποιητής θέτει κυρίως το πρόβλημα του ποιήματος ως σώματος πνευματικού, αλλά κυρίως ως οντότητας υλικής, καθώς προσπερνά την αφηρημένη έννοια της ποίησης (το λέξημα ποίηση αναφέρεται άπαξ, και μάλιστα μέσω της γνωστής καβαφικής αποστροφής «Εις σε προστρέχω Τέχνη της Ποιήσεως»). Στόχος δεν είναι (τουλάχιστον εμφανώς) η ποίηση, ως ιδέα ή ως φαινόμενο –όπως συμβαίνει στη συντριπτική πλειοψηφία των ποιημάτων ποιητικής που έχουν γραφεί, με ρομαντική κυρίως διάθεση, ανά τους αιώνες –, αλλά το ποίημα ως εκφραστική αποτύπωση της ποίησης, το αποτέλεσμα αντί του κινούντος αιτίου, το μέρος αντί του όλου. Εδώ η ποιητική θεματική εξαντλείται στα σύνεργα-εργαλεία γραφής (μολύβια, σελίδες, μελάνι), αλλά κυρίως στην πρώτη ύλη της ποιητικής δημιουργίας, ξεκινώντας από το αλφάβητο, περνώντας στις λέξεις και στους στίχους, για να καταλήξει στο τελικό προϊόν, που είναι το ποίημα. Με παιγνιώδη, ταυτόχρονα όμως σοβαρό και εμφατικό τρόπο, το ποίημα προβάλλει ως το απτό αποτέλεσμα μιας έντεχνης κατασκευαστικής διαδικασίας, επαληθεύοντας την ετυμολογική του καταγωγή από το ρήμα “ποιώ”, που σημαίνει αυτό ακριβώς: κατασκευάζω.

Οι λέξεις, στο πρώτο ποίημα, μέσα από την εικονοπλασία ροδιού που σπάει όπως στο κατώφλι ενός σπιτιού, ξεχύνονται στο μυαλό του ποιητή, για να αρχίσει η σύνθεση του ποιήματος: «Αυτές οι λέξεις σκάσανε σα ρόδι/ Στα σκαλοπάτια των καιρών πού έρχονται», ενώ πιο κάτω οι λέξεις προσεγγίζονται μεταγλωσσικά: «Η φιλοπαίγμων μου μονάχα φαντασία/ Που ακροβατεί από τη λέξη Εδώ/ Ώς την τελεία μετά τη λέξη Καληνύχτα». Ακολουθώντας τη φυσική ροή των πραγμάτων οι λέξεις θα μετασχηματιστούν σε στίχους και οι στίχοι θα αποδώσουν μεταφυσικές εικόνες: «Οι στίχοι μας εγκυμονούνε τέρατα», ενώ το βράδυ στο όνειρο του ποιητή, που κρύβεται πίσω από τριτοπρόσωπη ποιητική περσόνα, εισβάλλει ένας στίχος: «Τη νύχτα έβλεπε στον ύπνο του ένα στίχο/ Που να ψηλώνει ατέλειωτα». Ο ποιητής βιώνει την αδρεναλίνη της γραφής, όπως ο ακροβάτης που αγωνιά για την ισορροπία του την ώρα που περπατά πάνω σε τεντωμένο σχοινί: «Πάνω στον στίχο που θα γράψω ακροβατώ/ Πάνω στον στίχο που ʼχω γράψει ισορροπώ».

Σε στιγμές ποιητικής «ανομβρίας», όταν η έμπνευση δυστοκεί, ο ποιητής δεν διστάζει να κοινοποιήσει την αδυναμία: «Εδώ δεν βρίσκεται καθόλου ένα ποίημα», ενώ σε άλλο σημείο η απόγνωση παίρνει τη μορφή επίσημης πρόσκλησης σε λιτανεία: «Ελάτε να χορέψουμε γυμνοί/ Μήπως βρέξει σ΄ αυτή τη σελίδα». Για μια ακόμη φορά η βροχή επανέρχεται. Η μεταβολή της «ανομβρίας» σε «βροχή» συνθέτει ένα καρυωτακικό μελαγχολικό τοπίο-ποίημα, με τον πρώτο στίχο να συνοδεύεται από ένα στίχο του Βερλαίν: «Σ᾽ ένα ποίημα βρέχει ασταμάτητα/ – Comme il pleure dans mon cœur –/ Κι η βροχή θα κρατάει για πάντα για πάντα». Αλλά κάποια στιγμή η βροχή, σύμβολο της ποιητικής έμπνευσης, σταματά. Τότε το ποίημα γίνεται τόπι, που ο ποιητής το πετά στους αναγνώστες του προσκαλώντας τους σε ένα διαδραστικό παιχνίδι ανακάλυψης: «Μ᾽ αυτό το ποίημα παίζουμε απόψε/ Σας το πετάω και το πετάτε πίσω/ Τ᾽ ανοίγουμε στα δυό κι οι λέξεις χύνονται». Στη συλλογή ξεχωρίζει το βιωματικό στοιχείο, η προσωπική σύνδεση του ποιητή με τα ποιήματα και ο εσωτερικός διάλογος που αποπειράται να ανοίξει μαζί τους: «Ποιήματά μου εσείς/ Ποιο συρματόσκοινο μας έχει ενώσει έως θανάτου».

Αυτή η ανιούσα κλιμάκωση των ποιητικών (υπο)θεματικών μοτίβων αποτελεί μια ξεκάθαρη ειδολογική επιλογή, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει η απόδοση ορισμών και κατηγορημάτων στην έννοια του ποιήματος: το ποίημα είναι «τόπος», «σιντριβάνι ονείρου», «ελιξίριο αγάπης», «πύργος της Βαβέλ», «σκάλα», «εμπόδιο του καιρού», «φτερό των πόθων», «σύννεφο». Σε άλλα σημεία το ποίημα είναι «μοτοσυκλέτα», «κλαδί γερό», «στάχυ», «ερείπιο».

Παράλληλα με τη θεματική των ποιημάτων της συλλογής αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα η εκφραστική της διάσταση, η οποία ερείδεται σε μείζονες ρητορικούς τρόπους: στην εικονοποιία, στη μεταφορά, στην προσωποποίηση, στη μετωνυμία. Ιδιαιτέρως, η χρήση της μεταφοράς διεκδικεί το δικό της κλάσμα συμμετοχής στη διαμόρφωση του ποιητικού προϊόντος. Ενδεικτικά γράφει ο ποιητής: «Στον ουρανό της μοναξιάς», «Πτώμα εκβρασμένο απ' το κύμα της μνήμης», «Στα σκαλοπάτια των καιρών που έρχονται», «Σ᾽ ένα ποίημα βρέχει ασταμάτητα», «Η νύχτα απόψε βρέχει όλους τους φόβους μου», «Χτίζω με νύχια και με δόντια ένα ποίημα/ Λαχανιασμένος μπαίνω να προφυλαχτώ/ Και κλείνω πίσω μου τον τελευταίο στίχο», «Ένα κλαδί γερό είναι το ποίημα/ Που δένω πότε πότε εκεί την κούνια μου».

Η μέριμνα ωστόσο του Φωστιέρη για την αποτελεσματική μετάγγιση της ποιητικής ιδέας δεν σταματά στην επιλογή των ρητορικών τρόπων και των κατάλληλων λέξεων. Ο ποιητής επιστρατεύει τις δυνατότητες που του δίνει η στίξη, ενίοτε και η αστιξία, ακόμη και η χρήση γραφηματικών ή εικονιστικών στοιχείων που σημαδεύουν το τυπωμένο κείμενο, περνώντας από την ακουστική τού αντιληπτού προφορικού λόγου –λόγου εκτυλισσόμενου εν χρόνω–  σε ορατό γραπτό λόγο, κείμενον εν τόπω, δηλαδή πάνω στη σελίδα. Απ΄τα στοιχεία αυτά ο ποιητής χρησιμοποιεί με συνέπεια, τόσο στην Ποίηση μες στην Ποίηση  όσο και στο σύνολο του έργου του, τα λευκά διαστήματα στο εσωτερικό των στίχων, καθώς και τη διάταξη στίχων, λέξεων και στροφών πάνω στη λευκή σελίδα, παράγοντας ενίοτε μια μορφή οπτικής ποίησης. Ενδεικτικά παραθέτω δύο ποιήματα, μεταφέροντας εδώ την  ακριβή τυπογραφική τους διάταξη:

   9.

Αυτό το ποίημα
Είναι μια χτισμένη σκάλα
–Όπως και τ’ άλλα βέβαια, μια σκάλα–
Για ν’ ανεβείτε  ώς την ψηλή της την κορφή
Να δείτε, πίσω απ’ τις γραμμές, τη νύχτα που ανατέλλει.

Η οπτική αποτύπωση του λεξήματος σκάλα επιτυγχάνεται με τη βαθμιαία αύξηση των λέξεων ανά στίχο (3,4,7,9,10) και την αντίστοιχη επιμήκυνση των στίχων. Παρόμοια στιχική διάταξη επιλέγει ο ποιητής στο ποίημα 14, για να αποδώσει την έννοια της αιώρησης του ποιήματος:

14.

Ένα σύννεφο ποίημα
                                    αιωρείται στον αέρα.
Ελάτε να χορέψουμε γυμνοί –
ήπως βρέξει
                        σ΄ αυτή τη σελίδα.

Ως προς τις γλωσσικές επιλογές, η συλλογή παρέχει συγκομιδή εμπνευσμένων συνεκφορών που διακονούν χωρίς κανένα λεκτικό πληθωρισμό τον ποιητικό στοχασμό: «θρύψαλα αστέρων», «φύλλο υγρό», «κρύο του αιώνα», «σιντριβάνι ονείρου», «ελιξήριον αγάπης», «φιλοπαίγμων φαντασία», «οξεία μύτη», «πλούσια μήτρα», «τυφλή αιωνιότητα», «αλμυρά χαλίκια», «στρώμα του καιρού», «κύμα της μνήμης», «φτερό των πόθων».

Τέλος, αξίζει να προσεχθεί η ποιητική απεύθυνση που άλλοτε τελείται προς έναν και άλλοτε προς περισσότερους εννοούμενους αναγνώστες (implied readers,  κατά τον Wayne Booth): «Τώρα κοιμάσαι σ΄ αλμυρά χαλίκια», «Για ν’ ανεβείτε ώς την ψηλή της την κορφή/ Να δείτε, πίσω απ’ τις γραμμές, τη νύχτα που ανατέλλει», «Σας το πετάω και το πετάτε πίσω», «Ελάτε να χορέψουμε γυμνοί», και άλλοτε πάλι παίρνει τη μορφή αποστροφής, κατά το πρότυπο του Καβάφη, προς το ίδιο το ποίημα, στο οποίο μάλιστα αποδίδει ιδιότητες προσώπου: «Ποίημα των πέντε μου στίχων και των πέντε μου αισθήσεων/ Ποίημα πύργε Βαβέλ ανυψούμενε πύργε», «Ποιήματά μου εσείς/ Ποιο συρματόσκοινο μας έχει ενώσει έως θανάτου/ Εσείς, περικοκλάδες σ’ έναν πύργο που θα πέσει,/ Ποιήματά μου σας μισώ». Με τις δύο αυτές τεχνικές, που αποτελούν σταθερά στοιχεία και της μετέπειτα ποιητικής του γραμματικής, ο ποιητής επιθυμεί να συγκεράσει την υποκειμενική εμπειρία της συγγραφής με τη διαδραστική ανταπόκριση του αναγνωστικού του κοινού.

Ο Αντώνης Φωστιέρης σταθερά και αμετακίνητα μετά τη δημοσίευση της συλλογής Ποίηση μες στην Ποίηση συνέχισε να εμπλουτίζει τις ποιητικές του συλλογές με ποιήματα ποιητικής, τα οποία αριθμητικά υπερβαίνουν τα εξήντα και αποτελούν πλέον έναν αναγνωρίσιμο θεματικό πυλώνα του ποιητικού του έργου. Ωστόσο, η λιγοσέλιδη αυτή ποιητική συλλογή αποτελεί τον πρώιμο πυρήνα της ποιητικής του ιδεολογίας (την εξέδωσε σε ηλικία μόλις 24 ετών), ορίζοντας άτυπα ένα  κανονιστικό πλαίσιο, ή ένα άτυπο θα λέγαμε ποιητικό «μανιφέστο», για τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ο ποιητής αρύεται εμπειρίες από τα έσω και τα έξω, εμπειρίες που μεταπλάθονται σε φθόγγους, σε λέξεις, σε ποιήματα. Αυτή άλλωστε η πυρηνική –και εν πολλοίς προφητική σε σχέση με τη συνέχεια– σημασία της συγκεκριμένης συλλογής υπήρξε ο κύριος λόγος που μας ώθησε στην επανανάγνωση και στην επανεκτίμησή της.

Εύλογα ο αναγνώστης θα αναρωτηθεί αν, τέσσερις δεκαετίες αργότερα, ο ποιητής προσεγγίζει ιδεολογικά με τον ίδιο τρόπο την τέχνη του. Τολμώ να πω πως μέχρι σήμερα ο Αντώνης Φωστιέρης παρέμεινε σταθερά προσηλωμένος στις νεανικές του ποιητικές δηλώσεις: πρώτα η λέξη, μετά το ποίημα, σπανιότερα η Ποίηση, παντού ο θάνατος.                                                             

---