Επιμέλεια: Εύη Μανοπούλου

 

 

Θεοδώρα Γκόντα 

Εικόνα και Λόγος:
Συνάντηση της Ζωγραφικής με την Ποίηση:
ένα εργαστήριο Δημιουργικής Γραφής

 

 

Εισαγωγή

Η πρώτη συσχέτιση μεταξύ ποίησης και ζωγραφικής γίνεται από τον λυρικό ποιητή Σιμωνίδη τον Κείο, ο οποίος «αποκαλεί τη ζωγραφική σιωπηλή ποίηση τη δε ποίηση ζωγραφική ομιλούσα». Το έργο, όμως, που επηρέασε καθοριστικά τις θεωρητικές αναζητήσεις, είναι η Ποιητική Τέχνη του Οράτιου από όπου προέρχεται η διάσημη φράση «η ζωγραφική είναι σαν την ποίηση», που πέρασε στη δυτική φιλολογία σηματοδοτώντας μια από τις μακροβιότερες συζητήσεις στο χώρο της ιστορίας τέχνης. Η υπεροχή της ποιητικής τέχνης έναντι των ζωγραφικής ανάγεται στην αρχαιότητα. Η ποιητική τέχνη είναι πνευματική και θεόσταλτη ενώ η ζωγραφική χειρωνακτική και μηχανική. Η ποίηση ανήκει στις ελευθέριες τέχνες ενώ η ζωγραφική κατατάσσεται στις εργαστηριακές.

Μεσολάβησαν αρκετοί αιώνες για να γίνει η αναγωγή της ζωγραφικής σε πνευματική δημιουργία. Τον 15ο αιώνα ο Αλμπέρτι αντλώντας παραδείγματα από την αρχαιότητα, υποστηρίζει την πνευματικότητα της ζωγραφικής με το επιχείρημα ότι η άσκησή της, προϋποθέτει εξοικείωση με όλες τις ελευθέριες τέχνες. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι στην πραγματεία του Περί Ζωγραφικής ανάγει τη ζωγραφική στο επίπεδο της επιστήμης και της φιλοσοφίας υποστηρίζοντας ότι ο ζωγράφος οφείλει να γνωρίζει τους νόμους της φύσης για να αναπλάσει την εικόνα της. Ο Leonardo προσθέτει ότι η ζωγραφική υπερτερεί όλων των άλλων τεχνών, γιατί στηρίζεται στην όραση, η οποία υπερέχει όλων των άλλων αισθήσεων. Ο ζωγράφος διαθέτει περισσότερα εκφραστικά μέσα και μεγαλύτερη αμεσότητα γιατί «περικλείει μονάχα τα έργα του θεού», ενώ η ποίηση «πλαστές επινοήσεις, εμπνευσμένες από τα έργα των ανθρώπων».

Ο Γερμανός θεωρητικός του διαφωτισμού G.E. Lessing, στο επιδραστικό κείμενο με τον τίτλο Λαοκόων, κατατάσσει τη ζωγραφική στις τέχνες του χώρου και την ποίηση στις τέχνες του χρόνου. Αν ο εικαστικός θέλει να αφηγηθεί, θα πρέπει να εντοπίσει την «εγκυμονούσα στιγμή», το punctum temporis. Αντίθετα, αν ο ποιητής θέλει να περιγράψει, πρέπει να επιλέξει ιδιότητες που είναι σύμφυτες με τη δράση. Όταν ο Όμηρος θέλει να περιγράψει ένα πλοίο επιλέγει μόνο μια ιδιότητα (π.χ. μικρό, μαύρο) και στη συνέχεια ενσωματώνει τις δράσεις (π.χ. αναχώρηση, προσέγγιση στεριάς) σε μια και μόνο περιγραφή, κάτι που ένας ζωγράφος μπορεί να κάνει μόνο σε μια σειρά έργων. Αντίστοιχα τα σκήπτρα του Αγαμέμνονα και του Αχιλλέα δεν απεικονίζονται στατικά αλλά ως σύμβολα που αντιπροσωπεύουν τις διαφορές μεταξύ των δύο αρχηγών, ενσωματώνοντας ιστορικές δράσεις και πολιτικές συνθήκες. Ο Lessing καταλήγει ότι η ποίηση είναι ανώτερη των εικαστικών τεχνών γιατί δεν υφίσταται τους περιορισμούς των υλικών και στηρίζεται στη ελευθερία της φαντασίας του δημιουργού και του αναγνώστη.

Η αυστηρή οριοθέτηση του Lessing, ανατρέπεται, αρχικά με την ρομαντική σύγκλιση των τεχνών και στη συνέχεια με την έλευση του ρεαλισμού, του ιμπρεσιονισμού και του μοντερνισμού. Οι τέχνες, και ειδικά η ζωγραφική, γίνονται αφηρημένες, αυτοαναφορικές και αυτοτελείς. Παράλληλα οι επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρίες του 20ου αιώνα εισάγουν νέες έννοιες, όπως αυτή του χωροχρόνου που καταργούν τις κανονιστικές θεωρίες και ασκούν καθοριστική επίδραση στην καλλιτεχνική παραγωγή και θεωρία.  

Έκφραση: ένα μικρό είδος με μεγάλη ιστορία

Παρά τους ισχυρισμούς του Lessing για τους περιορισμούς που υφίσταται η ζωγραφική ως τέχνη του φυσικού σημείου, η λογοτεχνία προσπαθεί να δώσει μια «ψευδαίσθηση οπτικής αμεσότητας» περιγράφοντας με τα δικά της μέσα φανταστικά ή πραγματικά έργα τέχνης. Η λογοτεχνική περιγραφή ενός έργου οπτικής τέχνης λέγεται «έκφραση» και ένα πρώιμο παράδειγμα είναι η ασπίδα του Αχιλλέα, όπως περιγράφεται στους στ. 478-608 της ραψωδίας Σ της Ιλιάδας του Ομήρου.

Ένα από τα πιο παραδειγματικά εκφρασιακά ποιήματα είναι το Ode on a Grecian Urn (1819) του ρομαντικού ποιητή John Keats, ο οποίος μας έχει κληροδοτήσει σκίτσα της υδρίας που αναπαραστάται στο ποίημα. Την ίδια χρονιά ο P. B. Shelley γράφει ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα εκφρασιακά ποιήματα, το On the Medusa of Leonardo Da Vinci in the Florentine Gallery. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο R.M. Rilke γράφει το Archaic Torso of Apollo φωτίζοντας με ιδιαίτερο τρόπο το γλυπτό του Απόλλωνα στο Μουσείο του Λούβρου. Ο W.H. Auden γράφει το διάσημο ποίημα The Shield of Achilles για να μιλήσει για την βιαιότητα, την κενότητα και την έλλειψη νοήματος του σύγχρονου κόσμου. Ο J. Ashbery εντυπωσιάζεται από τον αναγεννησιακό ζωγράφο Parmigianino και γράφει την εμβληματική ποιητική συλλογή Self-Portrait in a Convex Mirror.

Με την έλευση του ιμπρεσιονισμού και των συνακόλουθων ρευμάτων, οι ποιητικές αρχές που διέπουν τις καλές τέχνες, έγιναν πιο ορατές. Οι καλλιτέχνες αξιοποιούν τη δημιουργική φαντασία τους με στόχο την μεταμόρφωση της πραγματικότητας και πολλοί ποιητές του μοντερνισμού (Baudelaire, Mallarme, Rilke, Apollinaire, Wallace Stevens) αναγνωρίζουν τις οφειλές τους σε ζωγράφους και γλύπτες. Στην επιδραστική ομιλία του στο μουσείο μοντέρνας τέχνης (MoMA) ο Stevens δηλώνει ότι η ποίηση και η ζωγραφική είναι η ίδια μορφή τέχνης γιατί και οι δύο περιγράφουν εικόνες με διαφορετικά μέσα.

Δημιουργική γραφή: η ποιητική φαντασία

Στη σύγχρονη εποχή, που χαρακτηρίζεται από την τάση προς διεπιστημονικότητα, η διαμάχη μεταξύ των τεχνών μοιάζει να έχει ξεπεραστεί. Το ξεπέρασμα των ορίων και η εύρεση κοινών στοιχείων μεταξύ των τεχνών είναι συχνός στόχος. Παραμένει όμως στην επικαιρότητα η συζήτηση για τη σημασία των τεχνών στην κατανόηση του κόσμου, τη φαντασία και τη δημιουργικότητα.

O νευροεπιστήμονας Mark Turner υποστηρίζει ότι ο ανθρώπινος νους είναι κατά βάση «λογοτεχνικός» και ότι η κατασκευή ιστοριών είναι δομική αρχή του εγκεφάλου. Χρησιμοποιεί την ηρωίδα του παραμυθιού Χίλιες και μια νύχτες, Σεχραζάντ, για να αποδείξει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος επινοεί πραγματικότητες, κωδικοποιεί νοήματα και εκτελεί διανοητικές διαδικασίες που δεν σχετίζονται με τον συνειδητό νου. Η πραγματική επεξεργασία γίνεται με γρήγορο, έξυπνο και αποτελεσματικό τρόπο. Σύμφωνα με τον David Morley, η συγγραφή απαιτεί ισχυρή συγκέντρωση, ικανότητα ανάκλησης σκέψεων, αισθήσεων, συναισθημάτων και λέξεων. Τα ξεχωριστά τμήματα που έχει ο νους για να βλέπει, να ακούει, να εκφέρει ή να παράγει λέξεις συνεργάζονται μέσα από τη διαδικασία της δημιουργικής γραφής δημιουργώντας νέες συνάψεις, διαδικασία που ο Morley αποκαλεί: «νανοτεχνολογία της φαντασίας». Η συναισθησία –βλέπω αυτό που ακούω ή γεύομαι αυτό που αγγίζω- είναι το μέσο δημιουργίας εικόνων ή αισθήσεων που ακονίζουν τη φαντασία. Η μεταφορά, η ερμηνεία ενός πράγματος μέσω κάποιου άλλου, είναι η αναζήτηση νέων τρόπων θέασης του κόσμου που καλλιεργεί την αποκλίνουσα σκέψη. Η δημιουργική γραφή είναι η τέχνη της απo-εξοικείωσης και η γραφή είναι μια μεταφορά για την αφήγηση του συγγραφέα.

---

Όμιλος δημιουργικής γραφής

Με βάση τις παραπάνω αρχές δημιουργήθηκε όμιλος-εργαστήριο δημιουργικής γραφής που στηρίχτηκε στη βαθιά πεποίθηση ότι η αισθητική παιδεία μπορεί να συμβάλλει στην αυτογνωσία και την καλλιέργεια με στόχο μια συνειδητή ζωή. Η τέχνες, ειδικότερα, η ζωγραφική και η λογοτεχνία, μπορούν να συμβάλλουν στο άνοιγμα σε καινούργιους τρόπους σκέψης και κατανόησης καλλιεργώντας την κριτική σκέψη, τη φαντασία και την ενσυναίσθηση.

Επιλέχθηκαν πέντε πίνακες ζωγραφικής και επτά ποιήματα -έξι αγγλόφωνης και ένα ελληνόφωνης ποίησης. Έγινε προσπάθεια να συμπεριληφθούν διαφορετικά είδη ζωγραφικής τέχνης και διαφορετικές ποιητικές προσεγγίσεις.

Στον πίνακα παρουσιάζονται μερικά από τα έργα ζωγραφικής και τα ποιήματα που αξιοποιήθηκαν.

Έργο ζωγραφικής	Εκφρασιακό ποίημα
Nighthawks (1942) Edward Hopper	Nighthawks (2009) Anne Carson
Sunday Morning (1930) Edward Hopper	Sunday Morning John Stone
Hunters in the Snow (1565) Pieter Bruegel the Elder	The Hunters in the Snow (1967) Williams Carlos Williams
The Fall of Icarus (1560) Pieter Bruegel the Elder	Musee des Beaux Arts (1938) W.H. Auden
	Landscape with the Fall of Icarus (1967) Williams Carlos Williams
Η Έναστρη Νύχτα (1889) Vincent van Gogh	The Starry Night Anne Sexton (1962)
	[Προέκταση] Το βράδυ (1927) Κώστας Καρυωτάκης

 

Δείγματα εκφρασιακών ποιημάτων των μελών του ομίλου 
θα διαβάσετε  εδώ παρακάτω στο flipped book της συλλογής:

 Διαθλάσεις

© Poeticanet