1. Η ISABELLA DI MORRA ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ

Στα 1929, ο Benedetto Croce δημοσιεύει τη βιογραφία και τα ποιήματα της Isabella di Morra. Το σύνολό του έργου της περιορίζεται σε μια συλλογή ποιημάτων (canzoniere), η οποία περιλαμβάνει δέκα σονέτα και τρεις ωδές.

H Isabella di Morra γεννήθηκε στην Basilicata (Lucania), στον ιταλικό νότο, και πιο συγκεκριμένα στην πόλη Valsinni, που βρίσκεται στα νοτιότερα της Basilicata, στην κοιλάδα του ποταμού Σίριου (Siri ή Sinni). Στα χρόνια της και μέχρι τον 19 ο αιώνα, η πόλη Valsinni ονομαζόταν Favale, εξαιτίας της παραγωγής φάβας. Το μεσαιωνικό κάστρο της οικογένειάς της, κτισμένο σε έναν απότομο λόφο, βλέπει προς την κοιλάδα την οποία διασχίζει ο ποταμός Σίριος, ο οποίος συχνά αναφέρεται στα ποιήματά της. Το κάστρο είναι προσβάσιμο μονάχα από τον βορρά, αφού από κάθε άλλη πλευρά τα απόκρημνα βράχια και η πυκνή βλάστηση εμπόδιζαν την προσέγγιση. Στη βάση του πύργου υπήρχαν οι κατοικίες των υποτακτικών της φεουδαρχικής οικογένειας, ενώ σε απόσταση τρία περίπου μίλια, μπορεί να δει κανείς το Ιόνιο πέλαγος.

Τη δεκαετία του 1920 o Croce επισκέφθηκε το κάστρο, για να βρει περισσότερα
στοιχεία για την οικογένεια της Isabella, μάταια όμως. Ακόμη και η προσπάθειά του να βρει τον τάφο της Isabella στον ναό του San Fabiano, εκεί όπου υπέθεταν ότι τάφηκε η ποιήτρια, δεν είχε αποτέλεσμα.

Την εποχή της Isabella η περιοχή όπου έζησε ήταν απομονωμένη λόγω της φυσικής διαμόρφωσης του εδάφους και της έντονης βλάστησης. Η επικοινωνία μεταξύ των διάφορων χωριών γινόταν μέσα από δύσβατα μονοπάτια και τίποτα κοινό δεν υπάρχει ανάμεσα σε αυτά τα άγρια μέρη και τη λάμψη των αναγεννησιακών κέντρων, όπως η Φλωρεντία, η Φεράρα και η Βενετία. Το ίδιο ισχύει και για τα ήθη των ανθρώπων, αφού οι νέες ιδέες που πνέουν στην Ιταλία, δεν φτάνουν στους κατοίκους αυτών των περιοχών, οι οποίοι συνεχίζοντας να ζουν κατά τους τρόπους των φεουδαρχικών κοινωνιών, είναι τραχείς και γεμάτοι προκαταλήψεις. Το σκληρό περιβάλλον της νότιου Ιταλίας, μέσα στο οποίο η Isabella ήταν καταδικασμένη σε μια ψυχική και πολιτιστική μοναξιά, διαμόρφωσε την άτυχη ζωή της και έγινε η αιτία του τραγικού θανάτου της. Η νότιος Ιταλία, άλλωστε, ήταν ένα πεδίο συνεχών εχθρικών επιδρομών. Στα 1495, ο Γάλλος βασιλιάς Κάρολος Η΄ απέσχισε τη Νάπολη από το βασίλειο της Αραγονίας, αρχίζοντας τις συγκρούσεις ανάμεσα στους Γάλλους και τους Ισπανούς για τα ιταλικά εδάφη. Ο πραγματικός όμως κυρίαρχος της Ιταλίας ήταν ο Κάρολος Ε΄, αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και βασιλιάς της Ισπανίας.

Ο Γάλλος βασιλιάς Φραγκίσκος Α΄ (1494 – 1547) ήταν ένας τυπικός μονάρχης της
Αναγέννησης: τολμηρός, αδίστακτός, ταλαντούχος αλλά και προστάτης των τεχνών και ο πρώτος ηγεμόνας εκτός Ιταλίας, που συγκέντρωσε γλυπτά και έργα ζωγραφικής από τους μεγάλους Ιταλούς καλλιτέχνες. Μάλιστα πολλοί από αυτούς, όπως οι Leonardo da Vinci, Andrea del Sarto, Benvenuto Cellini, κλήθηκαν να δουλέψουν στην αυλή του. Ο Φραγκίσκος επίσης καλωσόρισε στα ανάκτορά του Ιταλούς πολιτικούς φυγάδες και τους χρηματοδότησε γενναιόδωρα. Οι φυγάδες ήταν συχνά ευγενείς, διανοούμενοι και ποιητές. Ένας από αυτούς ήταν και ο Φλωρεντινός ποιητής Luigi Alamanni.

Στα 1527 –όταν η Isabella ήταν εφτά ετών– ο Vicomte de Lautrec, αξιωματικός του Φραγκίσκου του Α΄ εισέβαλε στην Ιταλία, ανέκτησε το Μιλάνο κι έπειτα επεχείρησε να καταλάβει τη Νάπολη, που κατεχόταν πια από τον Κάρολο Ε΄. Όμως η επιχείρηση τον οδήγησε σε τραγική ήττα. Μέσα σε τόσες πολεμικές συρράξεις, η νότιος Ιταλία είχε μετατραπεί σε ένα πεδίο αρπαγών, βίας και εξαθλίωσης, προδοσιών και αντεκδικήσεων. Η ισπανική και η ιταλική αριστοκρατία βρίσκονταν σε μια συνεχή διαμάχη. Κατά την εισβολή του de Lautrec στη Νάπολη, αρκετοί Ιταλοί αριστοκράτες τάχθηκαν με τους Γάλλους.
Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο πατέρας της Isabella, Giovan Michele Morra. Μετά τη νίκη των Ισπανών, ένα φοβερό κύμα βίας ξεσπά εναντίον των υποστηρικτών των Γάλλων. Έτσι το 1528, ο Giovan Michele καταφεύγει στη Ρώμη κι έπειτα στην αυλή του Φραγκίσκου Α΄. Γι’ αυτόν τον λόγο, ο Φραγκίσκος Α΄ είναι μια σημαντική
μορφή στα ποιήματα της Isabella. Εκείνη συχνά τον καλεί «βασιλιά μου», ενώ τον
μισητό Κάρολο Ε΄, τον ονομάζει «Καίσαρα». Εξιδανικεύει τον Φραγκίσκο και τον
βλέπει σαν σωτήρα της, αφού σε αυτόν είχε εναποθέσει τις ελπίδες της να φύγει
κάποτε από τον τόπο της για τη Γαλλία, όπου και θα μπορούσε να συναντήσει ξανά τον πατέρα της και να αναγνωριστεί ως ποιήτρια.

2. Η ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΠΟΙΗΣΗ

Ο Croce υποστηρίζει ότι η Isabella γεννήθηκε γύρω στα 1520, ενώ ο Giovanni
Caserta υποθέτει ότι γεννήθηκε μεταξύ 1516 και 1518. Έλαβε σημαντική παιδεία:
μελέτησε τους κλασικούς συγγραφείς, τους ελληνικούς μύθους, τα σονέτα του
Πετράρχη, έμαθε ελληνικά και λατινικά. Το γεγονός που συγκλονίζει την ποιήτρια είναι η ξαφνική φυγή του πατέρα της, η οποία της αφήνει μια αίσθηση τρομακτικής απώλειας. Η απώλεια του πατέρα της Giovan Michele αποτελεί διαρκές θέμα της ποίησής της. Μάλιστα συχνά στα ποιήματά της τον μεταμορφώνει σε πολιτικό μάρτυρα. Μάλιστα, οι ισπανικές αρχές δήμευσαν την περιουσία του και τον ανακήρυξαν στασιαστή, εξαιτίας της άρνησής του να εμφανιστεί και να αντιμετωπίσει τις κατηγορίες που τον βάραιναν. Αρκετά χρόνια αργότερα η οικογένειά του αναγκάστηκε να καταβάλει ένα τεράστιο χρηματικό ποσό, ώστε να ανακτήσει την πατρική περιουσία. Εντέλει από το 1533 και έκτοτε, ο πύργος ανήκει πια και επισήμως στους γιους του, ενώ ο ίδιος ο Giovan Michele επέλεξε να μην επιστρέψει ποτέ από το Παρίσι.

Παρόλο που πολλά σημεία στη βιογραφία της Isabella είναι σκοτεινά, όμως λόγω
του προσωπικού χαρακτήρα που έχει η ποίησή της, μπορούμε να αντλήσουμε
πληροφορίες για γεγονότα αλλά και για την απήχηση που αυτά είχαν στον ψυχισμό της ποιήτριας. Η ζωή της κινείται ανάμεσα σε δύο αντίθετους πόλους: από τη μια πλευρά η απομόνωση και ο πόνος και από την άλλη η ελπίδα και η πίστη της στην ποιητική της ικανότητα. Δύο θεότητες κυριαρχούν στην ποίησή της: η κακόβουλη Τύχη και ο ποταμός Sinni, τον οποίο συχνά ονομάζει με το κλασικό του όνομα, Σίριος (Siri). Ο ποταμός γίνεται ο μόνος τον οποίο μπορεί να εμπιστευθεί, ιδιαιτέρως από τη στιγμή που η οικογένειά της παύει να την κατανοεί ως γυναίκα και ποιήτρια. Στον ποταμό εμπιστεύεται την ελπίδα της για απόδραση, την προαίσθηση του θανάτου της και την αθανασία της μέσα από τη διατήρηση του ονόματός της στα κύματα.

Η Isabella μισούσε τον τόπο της, την «κοιλάδα της κόλασης», τα «ακαλλιέργητα
βουνά», τις «ερημικές σπηλιές», τα «πέτρινα ερείπια», τον «θολό Σίριο». Οργίζεται ενάντια στην Τύχη, που την ανάγκασε να ζει «μέσα σε άγρια ήθη παράλογων ανθρώπων», εκεί όπου κανείς δε μπορεί να αναγνωρίσει την ποιητική αξιοσύνη της και είναι αναγκασμένη να ζει σε πνευματική μοναξιά. Μέσα στα ποιήματά της δίνεται η εικόνα μιας οικογένειας που διαλύθηκε από τη φυγή του πατέρα, κάνοντας παράλληλα αναφορά στη μητέρα της Luisa, η οποία παρουσιάζεται ανίκανη να βάλει σε τάξη τα παιδιά της. Έτσι, η σωτηρία μπορεί να έρθει μόνο από τη Γαλλία, πράγμα το οποίο επαναλαμβάνει η Isabella με τρόπο τραγικό στην ποίησή της. Τα αδέρφια της καθώς μεγαλώνουν αναλαμβάνουν τη διαχείριση του οίκου, υιοθετώντας τις σκληρές πρακτικές των φεουδαρχών προς του υποτελείς, αλλά και προς τις αντίπαλες οικογένειες. Σύμφωνα με τα ήθη της κοινωνίας της νοτίου Ιταλίας, γίνονται οι φρουροί της Isabella μέσα σε έναν ιδιότυπο εγκλεισμό της ποιήτριας στον πύργο, τον οποίο η ίδια αντιλαμβάνεται ως ισόβια φυλάκιση. Γι’ αυτό και σε πολλά ποιήματα, ονειρεύεται την απόδραση, είτε προς τη Γαλλία είτε κάπου αλλού όπου θα μπορούσε να ξεφύγει από τη μοναξιά. Ο ποταμός Σίριος σχεδόν πάντα είναι το μέσο της φυγής.

Παρά τις ιδιαιτερότητες των συνθηκών στις οποίες ζει η Isabella, θα μπορούσαμε
να πούμε πως είναι μια αναγεννησιακή γυναίκα και διανοούμενη, όχι μόνο λόγω των κλασικών και πετραρχικών αναφορών που υπάρχουν στο έργο της, αλλά κυρίως λόγω της πίστης της στην αθανασία της τέχνης και του δημιουργού μέσω αυτής. Μέσα από τη μοναξιά, την απελπισία, τις αντιξοότητες, η ποίηση είναι η μόνη βεβαιότητα, εκείνη που δικαιώνει τον δημιουργό και του προσφέρει την αιωνιότητα. Σαν γνήσια αναγεννησιακή ποιήτρια περνά με ευκολία από τα θρησκευτικά θέματα στους παγανιστικούς κλασικούς μύθους, από τον κόσμο των αισθήσεων, του σώματος και των αισθημάτων στον υπερβατικό, ουράνιο κόσμο, τον μυστικισμό και τον ασκητισμό, από τα προσωπικά βιώματα και τις συγκυρίες στη συνολική θεώρηση της ζωής και των εναλλαγών της.

3. ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ

Η φίλη της Isabella, η Antonia Caracciolo, ήταν παντρεμένη με τον Don Diego
Sandoval de Castro, Ισπανό ευγενή. Ο Don Diego ήταν ένας διακεκριμένος ποιητής, πιθανόν γεννημένος την πρώτη δεκαετία του 1500. Κατηγορήθηκε γύρω στα 1540 για κάποιο έγκλημα –άγνωστο σε εμάς σήμερα– και διώχθηκε από τη θέση του καστελάνου της Cosenza. Δεν παρουσιάστηκε ποτέ ενώπιον των αρχών και έτσι αναγκάστηκε να καταφύγει στο Benevento της Campania, εκεί όπου έβρισκαν άσυλο πολλοί φυγόδικοι. Συχνά βέβαια ταξίδευε για να συναντήσει την οικογένεια του και σε ένα από αυτά τα ταξίδια συνάντησε την Isabella. Για πρώτη φορά η Isabella συναντούσε έναν άνθρωπο με τον οποίο μπορούσε να μοιραστεί τα ίδια ενδιαφέροντα και ως ποιητές διατήρησαν αλληλογραφία. Αυτή η αλληλογραφία έγινε και η αιτία του τραγικού τέλους της. Τα αδέρφια της αντιλήφθηκαν τα γράμματα που έφθαναν κρυφά σε εκείνη μέσω του παιδαγωγού και με το όνομα της Antonia. Έτσι, δολοφονούν τον παιδαγωγό και την Isabella, είτε στο τέλος του 1545 είτε στις αρχές του 1546. Παρ’ όλα αυτά η εχθρότητα την οποία τρέφουν για τον Don Diego, τους κάνει να σχεδιάζουν και τη δική του δολοφονία.

Μαθαίνοντας όλες τις κινήσεις του από ένα άτομο που ήταν στις υπηρεσίες του,
στήνουν ενέδρα στο δάσος κοντά στον πύργο του και τον σκοτώνουν – μεταξύ
Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου του 1546. Στις έρευνες που ακολούθησαν σχετικά με τον θάνατο του Don Diego, πρώτη η σύζυγός του Antonia καταθέτει τις υποψίες της για τα τρία αδέρφια. Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, άλλωστε, ίσως με δική της άδεια ο Diego χρησιμοποιούσε το όνομά της στις επιστολές προς την Isabella. Επειδή όμως δεν υπήρχαν περισσότερα στοιχεία, η υπόθεση έκλεισε εκεί. Οι έρευνες στον πύργο κατέληξαν σε μια σύντομη φυλάκιση του πρωτότοκου αδερφού της ποιήτριας, ενώ καμία έρευνα δεν διεξήχθη για τη νεκρή αδερφή της οικογένειας.

Τα ποιήματα της Isabella ανακαλύφθηκαν κατά τις έρευνες στον πύργο, διαβάστηκαν με θαυμασμό και στάλθηκαν στη Βενετία, όπου εκδοθήκαν πρώτη φορά στα 1552. Οι δολοφόνοι της Isabella κατέφυγαν στη Γαλλία, εκεί όπου η ίδια προσδοκούσε να βρει την ελευθερία της…

I
Γράφω θρηνώντας για τ’ άγουρα χρόνια μου
και για της άσπλαχνης Τύχης τις άγριες επιθέσεις,
εγώ που σ’ έναν τόπο τόσο φρικτό κι επώδυνο
δίχως κανείς να μ’ επαινεί ξοδεύω τη ζωή μου.
Κι αν είχα λίκνο ταπεινό, ζητώ έναν άξιο τάφο,                    5
κρατώντας τα εφόδια των λατρεμένων μου Μουσών,
με την ελπίδα πως θα βρω και πάλι κάποιο έλεος
κι ας μη το θέλει η τυφλή πικρή Θεά που βασανίζει.
Κι αν οι θεότητες οι άγιες θέλουν να με συντρέξουν,
σ’ ακρογιαλιές τερπνότερες θα αξιωθώ να ζω                    10
αν όχι με το σώμα μου, όμως μ’ ελεύθερη ψυχή.
Αυτή τη σάρκα, που τώρα με τυλίγει,
ίσως στον κόσμο να βρεθεί κάποιος μεγάλος βασιλιάς
απρόσιτη να τη φυλάξει σε παγωμένο μάρμαρο.

στιχ.8 Θεά: Τύχη
στιχ.12 βασιλιάς: ο Φραγκίσκος Α΄ της Γαλλίας

ΙΙ
Σεβάσμια Ήρα, αν οι χυδαίοι έρωτες                                      1
μοιάζουνε τόσο εχθρικοί για την αγνή καρδιά σου,
οι μέρες και τα χρόνια μου μένουν καθάρια κι ευτυχή
στην ιερή σου ζέση που ευγενικά μου χάρισες.
Σ’ εσάςς αφιερώνω τ' άνθη της παρθενίας μου,             5
σ’ εσένα, ω Θεά, στους φίλιους λογισμούς σου,
ω μόνη εσύ από τα πράγματα τα αγαθά κι ευλογημένα
που απλώνεις στα ουράνια τα ολόγλυκά σου αρώματα.
Τύλιξε στον λαιμό μου ωραία χρυσή θηλιά
απ' τα αντικείμενα τα πιο σεμνά, τα πιο αγαπημένα,      10
που για να υπηρετώ εσένα μονάχα τα προσφέρω.
Γίνε οδηγός, Υμέναιε, με την ευγενική στοργή σου
και κάνε ν’ αγαπήσω τον κόμπο που με δένει,
έτσι που μόνο η ψυχή να κυβερνά τα στήθη.

στιχ.1: Η Ήρα αντιστοιχεί στη θεά Giunone της μυθολογίας των Ρωμαίων. Η
ποιήτρια ουσιαστικά αποθέτει τις ελπίδες της διαφυγής της σε έναν γάμο, καθώς η Giunone είναι η προστάτιδα του γάμου.

ΙΙΙ
Σ’ ένα ψηλό βουνό, όπου μπορώ να δω τη θάλασσα               1
συχνά εγώ, η κόρη σου, η Ιζαμπέλα ατενίζω
μήπως φανεί κανένα ξύλο γυαλισμένο καραβιού,
που να μου φέρει, πατέρα, μια είδηση από σένα.

Όμως η μοίρα μου κακή και αντίξοη                                         5
παρηγοριά δε δίνει στη θλιμμένη την καρδιά μου,
αλλά εμμένοντας εχθρός της ευσπλαχνίας,
σε δάκρυα τρέπει τις πιο στέρεες ελπίδες μου.

Γιατί δε βλέπω ούτε κουπί τη θάλασσα να σκίζει                    10
ούτε πανί που να φουσκώνει απ’ τον αέρα
(η μελαγχολική ακτή τόσο έρημη απομένει).
Έτσι την Τύχη την κακή μου θα οικτίρω,
και τον δύστυχο τον τόπο μου μισώ,
μοναδική αιτία του μαρτυρίου μου.

VI
Τύχη, εσύ που ανυψώνεις                                                          1
κάθε πνεύμα δυστυχές, κάθε δειλή καρδιά,
κάνε κι εμένα τώρα μέσα απ' τα δάκρυα και τον πόνο
να μείνω ζωντανή πάνω από κάθε θλίψη και πικρία.
Βλέπω τον βασιλιά μου ταπεινωμένο, ηττημένο,                      5
κάτω απ' τον τροχό σου, γεμάτο τρόμο,
αυτός που ανάμεσα στους ήρωες, ήταν ο πρώτος,
απ' τον καιρό του Καίσαρα ώς τώρα.
Είμαι γυναίκα, και στις γυναίκες λέω:
ότι εσύ, Τύχη, έχοντας τ’ όνομά μας,                                       10
κάθε αγαθή καρδιά εχθρό την κάνεις.
Και συχνά ουρλιάζω, με την άτεχνη γραφίδα μου,
πως όποιος θέλει από σένα πολύ ν’ αγαπηθεί
είναι για τους ανθρώπους σπάνιο τέρας και φρικτό.
στιχ.5 τον βασιλιά μου: ο Φραγκίσκος Α΄

VII

Εδώ για άλλη μια φορά, κοιλάδα καταχθόνια,                        1
των Άλπεων ποταμέ, σωροί από πέτρες,
πνεύματα αδύναμα και σκυθρωπά,
το κλάμα μου ακούστε και την αιώνια θλίψη μου.
Κάθε βουνό ας με ακούσει, κάθε σπηλιά,                                5
όπου σταμάτησα, όπου έσυρα τα βήματά μου.
Γιατί η Τύχη, που ποτέ δεν είναι άξια εμπιστοσύνης,
κάθε στιγμή, κάθε στιγμή αιώνια τον πόνο μεγαλώνει.
Ενώ θρηνώ, αλίμονο, μέρα και νύχτα,
θηρία άγρια και πέτρες, ερείπια μισητά,                                10
δάση ακαλλιέργητα, ερημωμένα σπήλαια,
κουκουβάγιες, μάντεις των συμφορών,
κλάψτε μαζί μου δυνατά με τις σπασμένες σας φωνές
για το άθλιο το τέλος μου, χειρότερο κάθε άλλου.

στιχ.2 των Άλπεων: Μεταφορική χρήση της φράσης, για να εννοηθεί η αγριότητα του ποταμού.

Άννα Γρίβα

© Poeticanet