Σύστημα [Sistema]   
Eugenio Coseriu:     Κανόνας [Norma]                                Γλώσσα [Lengua]
                                 Ομιλείν [Habla]

Με αυτά τα θεωρητικά εργαλεία ας προχωρήσουμε τώρα στην αναλυτική αποτίμηση του καβαφικού ΄ύφους. Έσω το εξής παράδειγμα:

Εν τω μηνί Αθύρ

                  Με δυσκολία διαβάζω    στην πέτρα την αρχαία
                  «Κύ[ρι]ε Ιησού Χριστε».    Ένα «Ψυ[χ]ήν» διακρίνω.
                  «Εν τω μη[νί] Αθύρ»      «Ο Λεύκιο[ς] εκοιμήθη».
                   Μες στα φθαρμένα βλέπω      «Αυτό[ν]... Αλεξανδρέα».
                   Μετά έχει τρεις γραμμές  πολύ ακρωτηριασμένες
                   μα κάτι λέξεις βγάζω -    σαν   «δ[α]κρυα ημών», «οδύνην» 
                   κατόπιν πάλι «δάκρυα»     και «[ημ]ίν τοις [φ]ίλοις πένθος».
                   Με φαίνεται που ο Λεύκιος      μεγάλως θ’ αγαπήθη.   
                   Εν τω μηνί Αθύρ      ο Λέυκιος εκοιμήθη.             

3.1.- Θέση μου είναι ότι ο Καβάφης καταχωρεί το ποι­ητικό του ύφος σε μια περιοχή της γλώσσας που την οριοθε­τούν, στο ένα άκρο, οι δύο Ρυθμιστικοί Κανόνες ή, χάριν συντομίας, οι δύο Νόρμες της νεοελληνικής (δημοτική και καθαρεύουσα, αντιστοίχως), και στο άλλο, ορισμένες ειδικές ή και εξειδικευμένες πραγματώσεις των Νορμών (αρχαΐζουσα χρήση για την καθαρεύουσα και τοπικά ιδιώματα για την δημοτική). Η δε «συνταγή» του καβαφικού ύφους συνίσταται στον εμβολιασμό των ανωτέρω στον κορμό της νεοελληνικής κοινής ή διασυστήματος. Κατά βάσιν, αυτό είναι μια αστική γλωσσική παραλλαγή, όπου οι δύο Νόρμες αλληλοεπηρεάζονται και διαδρούν μεταξύ τους.

 Ο Καβάφης λοιπόν — όπως κατά καιρούς έχουν τονίσει διάφοροι ερμη­νευτές του — δημιούργησε σταδιακά την δική του δημοτική, εκκινώ­ντας από δύο αντίθετες κατευθύνσεις. Η μία είναι η γραπτή γλώσ­σα, που ενεργοποιεί καθαρευουσιάνικους και αρχαΐζοντες τύπους, συνάρτηση της θεματολογίας ορισμένων ποιημάτων· η έτερη είναι          η προφορική καθομιλουμένη σε αστικό περιβάλλον,[5] η οποία εμπλέκει επίσης ιδιω­ματισμούς προερχόμενους από βόρειες ελληνικές διαλέκτους.[6]

Έτσι λοιπόν, το το κατ' επίφασιν επικήδειο ποίημα που ε­ξετάζουμε εδώ κρύβει και ένα δεύτερο θέμα, που αξιολογικά έρχεται όμως πρώτο, και το οποίο είναι ακριβώς η κατασκευή ενός προ­σωπικού εκφραστικού εργαλείου, ενός ύφους. Κάτι τέτοιο προσδίδει ένα αναπάντεχο αυτοαναφορικό βάρος στον  παράγοντα γραφή, υπό την έννοιαν  ότι το εν προόδω κείμενο, προκειμένου να απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι;», εστιάζει στο «πώς λειτουργεί;»

Η νέα γλωσσική σύνθεση ολοκληρώνεται κατ' αρχάς στο επί­πεδο του προφορικού (που είναι η μία από τις αφετηρίες του καβα­φικού υφο-κατασκευασκού εγχειρήματος). Ο λόγος που εκφέρει το λυρικό εγώ ικανοποιεί άνετα τις προδιαγραφές της δημοτικής Νόρμας και, ως εκ τούτου, προσελκύει, εξ ίσου άνετα και ορισμέ­να στοιχεία της άτυπης καθομιλουμένης, αλλά και ιδιωματισμούς. Παραδείγματος χάριν:

* στην πέτρα την αρχαία : επανάλληψη του άρθρου ανάμεσα στο όνομα και
   το επίθετο, όταν το τελευταίο έπεται του πρώτου·
* με φαίνεται αντί για ‘μου φαίνεται’ : εξουδετέρώση της αντίθεσης με­ταξύ
    γενικής/δοτικής ('μου’) και αιτιατικής ('με').[7]

Η γλώσσα αυτή αναζητά τις ρίζες της, τουτέστιν τις δικές της ιστορικές και πολιτισμι­κές καταβολές οι οποίες, σημειωτέον, κρατούν από την Αρχαιότητα και έχουν λόγια προέλευση. Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτών γίνονται άμεσα αντιληπτά, καθώς το κείμενο τα «θεματοποιεί». Πιο συγκεκριμένα, το ποίημα εξιστορεί ένα αρχαιολογικό (ούτως ειπείν) εγχείρημα: την αποκρυ­πτογράφηση της μισοσβησμένης επιγραφής που φέρει η επιτύμβια πλάκα. Όπως γνωρίζουμε, κύριος θεματικός άξονας στην ποίηση του Καβάφη είναι η νοερή διελκυστίνδα μνήμης και λήθης όπου, κατά κανόνα, η πρώτη υπερισχύει της δεύτερης. Έτσι και εδώ, η γλωσσοπλαστική δημιουργικότητα κατορθώνει να ανασύρει από την αρχαία επιγραφή ένα ζωντανό βίωμα, παραμερίζοντας το βαρύ φορ­τίο του χρόνου και του θανάτου. Οι τελευταίοι δύο στίχοι του ποιή­ματος (οι οποίοι, διόλου τυχαία, είναι οι μόνοι που ομοιοκαταληκτούν) τεκμηριώνουν την νίκη του ποιητή στον αγώνα του για την κατάκτηση του προσωπικού ύφους. Ο κα­βαφικός λόγος αποδεικνύεται ικανός να αναπαραστήσει έγκυρα το συγκεκριμένο συγκινησιακό κλίμα, ακριβώς επειδή έχει αφομοιώσει, εξ ίσου έγκυρα, τα διάφορα γλωσσικά συστατικά του υφολογικού «κοκτέιλ».

       ΙΙιο αναλυτικά:

* Με φαίνεται που ο Λεύκιος μεγάλως θ' αγαπήθη: ένας ιδιω­ματικός τύπος    («με φαίνεται») συνυπάρχει με ένα αρχαΐζον τροπικό επίρρημα    («μεγάλως»), αλλά και με ένα προφορικό φαινόμενο τύπου «πάθη των  φθόγγων» (έκθλιψη του α στο θ[α]), ενώ η ελα­φρώς αμελής χρήση  του συνδέσμου που αντί του ‘ότι’ ή ‘πως’) γειτνιάζει με έναν αόριστο  ("αγαπήθη") που το κοινό (γρα­πτό) ύφος διεκδικεί από την καθαρεύουσα.

* Εν τω μηνί Αθύρ ο Λεύκιος εκοιμήθη (στον τελευταίο στίχο) : παράθεμα    «αρχαιολογικής» προελεύσεως, το οποίον ο λόγος του συγγραφέως    ιδιοποιείται ως έχει.

Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο ύφος στηρίζεται και υποστηρίζει την αντίληψη της ελληνικής ως διαχρονικής ολότητας· αντίληψη που και ευρύ­τερη και αρτιότερη είναι, από την όποια πρόταση «εθνικής» γλώσ­σας την οποίαν θα ήταν εις θέσιν να αρθρώσει η μία ή η άλλη α­ντιμαχόμενη παράταξη στα πλαίσια του «γλωσσικού».

3.2.- Ανακεφαλαώνω και συνιψίζω. Το καβαφικό υφολογικό εγχείρημα οδηγεί σε μίαν προσωπικής χρήσεως δημοτική, με λόγια αλλά όχι ε­πίσημα ούτε στομφώδη συστατικά, και με πεζό, «κουβεντιαστό» τόνο.

Ενδιαφέροντα συμπεράσματα συνάγονται από την ερμηνεία αυ­τού του αποτελέσματος με ρητορικούς όρους: τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά υπονομεύουν την καθιερωμένη ιεραρχία «υψηλού» έναντι «ταπεινού» ύφους. Την εποχή του Καβάφη υπήρχαν μάλι­στα δύο ανταγωνιστικές έννοιες του «υψηλού»: η μεν πρώτη είχε αττικίζουσες κλασικές αναφορές και συνδεόταν υφο-γλωσσικά με την καθαρεύουσα· η δεύτερη, δια­μορφωθείσα στον χώρο της δημοτικής, υπολόγιζε σε ένα λαϊκό και ηρωικό υπόβαθρο και ήταν περιβεβλημένη με την αί­γλη του Παλα­μά. Παρόμοιες υφολογικές και αξιολογικές κλίμακες έφε­ραν  όμως την σφραγίδα του 19ου αιώνα, όταν δεν αποτελούσαν υπολείμμα­τα του Νεοκλασικισμού του 18ου. Έναντι αυτών, ο καβαφικός λόγος φαντάζει ασύγκριτα πιο «μοντέρνος», επειδή τείνει προς την αναί­ρεση κάθε ίεραρχήσεως των υφολογικών κλιμακίων.

Στους κόλπους του συνυπάρχουν και συμπράττουν στοιχεία όχι μόνο διαφόρων γλωσσικών επιπέδων, αλλά και ποικίλης πολι­τισμικής προελεύσεως. Το υφολογικό αυτό μείγμα, σε ιστορική προοπτική ιδωμένο, αποκτά έναν «μιγαδικό» χρωματισμό ο οποίος θυμίζει τους ελληνιστικούς χρόνους και προεικάζει την μεταμοντέρνα πολυ- και δια-πολιτισμικότητα.

Συνάρτηση του ιστορικού θέ­ματος που πραγματεύεται το ανά χείρας ποίημα, θα εντοπίσουμε, φερ' ει­πείν, σπαράγματα του αλεξανδρινού «συγκρητισμού». Οι αρχαΐζοντες γλωσσικοί τύποι παραπέμπουν στην γλώσσα των πρώτων αιώνων του Χριστιανισμού, στην οποίαν έχειι συνταχθεί η επιτύμβια επιγραφή. Έτσι, το «αρχαιολογικό» εγχείρημα αιτιολογείται και αποκτά ακρι­βές χρονολογικό στίγμα: στην ίδια επιγραφή, η επίκληση του Ιη­σού Χριστού συναντά την αναφορά στην Αθύρ, Αιγυπτία θεά των τάφων και του έρωτα (ο δε μην Αθύρ αντιστοιχεί στην περίοδο Σεπτεμβρίου-Οκτωβρίου ή Οκτωβρίου-Νοεμβρίου), αλλά και τον α­ριθμητικό κωδικό της κλασικής εποχής (Κάππα Ζήτα = είκοσι πέντε).

3.3.- Έχοντας καταργήσει τη ρητορική ιεραρχία μέσα από το γλωσ­σικό και πολιτισμικό αμάλγαμα, το καβαφικό ύφος προχωρεί και περαιτέρω στην υπονόμευση των κωδικών προσλήψης του κειμένου. Το καβαφικό modus operandi προσφέρεται εν προκει­μένω για ερμηνεία και ταξινόμηση σε τρεις κατευθύνσεις ποιητικού πειραματισμού, τις οποίες καταγράφει ο Ezra Pound σε γνωστό θεωρητικό πόνημά: την φαοποιΐα την μελοποΐα και την λογοποιΐα (πρβ. Pound  1967 ,  passim).

Οι σχετικές διεργασίες εμ­φανίζουν τα πρώτα χειροπιαστά αποτελέσματα τους στο πεδίο του οπτικού. Πρόκειται, συγκεκριμένα, για τα διαλείμ­ματα που σηματοδοτούν την τομή του στίχου και για τα γράμμα­τα τα οποία αναγράφονται εντός αγκυλών. Τα τελευταία απεικο­νίζουν, βεβαίως, με τρόπο (ούτως ειπείν) αφαιρετικό, την φθο­ρά της επιτύμβιας επιγραφής, την οποία ο εσωτερικός αναγνώστης καλείται να αναστηλώσει νοερώς. Ως εκ τούτου, τα εν λόγω σύμ­βολα ανήκουν δικαιωματικά στη σφαίρα της φανοποiΐας, όπου η λέξη επιστρατεύεται για να προβάλει στη φαντασία του αναγνώστη, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, κάποιο είδος εικα­στικής εικόνας.

Τι νόημα μπορεί όμως να έχει η επισήμανση της τομής του στίχου, όταν το κείμενο προορίζεται για κατ' ιδίαν ανάγνωση και όχι για μεγαλόφωνη εκφορά και/ή απαγγελία; Τα συγκεκριμένα χάσματα φαίνεται να αναπαριστούν, αφαιρετικά και πάλι, τα δια­λείμματα που παίρνει ο νους για ανάπαυση ή για συνειρμούς, πα­ρεκβάσεις και αναδρομές σε παρεμφερή θέματα. Την ίδια στιγμή ό­μως προσδίδουν στην ανάγνωση τον χαρακτηριστικό τόνο του συλ­λαβισμού, ο οποίος νομίζω ότι επιβάλλεται επίσης από το θέμα (πρβ. θεματοποίησή του, από τον πρώτο ήδη στίχο: «Με δυσκολία διαβάζω»). Εδώ λοιπόν ο ποιητής πειραματίζεται στην κατεύθυν­ση της μελοποιΐας, όπου η λέξη αποκτά, πέραν της τρέχουσας σημασίας της, και μία μουσική, ή έστω και μόνον ακουστική ποιότητα.

Εάν από σκοπιάς του ποιητή ο οπτικός και ο ακουστικός πειρα­ματισμός καθίστανται αρκούντως διακριτοί, στον αναγνώστη το καβαφικό ποίημα φτάνει εν είδει οπτικο-ακουστικής σύνθε­σης, υπό την έννοιαν ότι ο ένας κωδικός αναπαράγει την λειτουργία του άλλου. Κατά συνέπεια, η πρόσληψη επιτελείται υπό την αιγί­δα της λογοποιίας, η οποία συνδυάζει τα χαρακτηριστικά της φανοποιίας και της μελοποιΐας. Έτσι (τονίζει ο Pound), ο παραλήπτης δεν πρόκειται να εισπράξει την όποια σημασία ως εκ προοιμίου δο­σμένη, αλλά θα γίνει κοινωνός του νοήματος που (ανα)παράγεται μέσα από τις διεργασίες της γραφής. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με το ποίημα του Καβάφη, που αποστασιοποιείται διακριτικά από το «δεδομένο» ελεγειακό θέμα του, για να φέρει στο προσκήνιο ένα δράμα το οποίο παίζεται ουσιαστικά στο πεδίο του ύφους.

3.4.- Τέλος, ο μιγαδισμός και ο συγκρητισμός, δηλαδή τα χαρα­κτηριστικά «μετα-αποικιακά» γνωρίσματα του Καβάφη, έχουν α­ντίκτυπο και σε ιδεολογικό επίπεδο, ή μάλλον στο επίπεδο της «αι­σθητικής ιδεολογίας», δηλαδή της ποιητικής του. Χάρις στις προ­αναφερθείσες ιδιότητες, το καβαφικό ύφος μπορεί και στοχεύει συγ­χρόνως στο μέλλον αλλά και στο παρελθόν, στο κέντρο και στην περιφέρεια της νεωτερικής παράδοσης.

Το ποίημα χρονολογείται μεταξύ 1916 και 1918, εποχή κατά την ο­ποία απουσίαζαν εγχώρια, αλλά και ξένα δείγματα συνειδη­τού πειραματισμού στην ποίηση (π.χ. στην κατεύθυνση της φανοποιΐας). Μοναδική εξαίρεση, πλην ελάχιστα γνωστή, ήταν το Un coup de dés του Mallarmé (1897· σε τόμο 1914), ενώ ο Apollinaire συνέθετε τα Καλλιγραφήματά του (Calligrammes) τα ίδια περίπου χρόνια με τον Καβάφη (1913-1916· σε τόμο 1918). Κατά συνέπεια, δεν είναι υπερβολικό να υποστηρίξουμε ό­τι η παρουσία τέτοιων στοιχείων στον Έλληνα ποιητή διανοίγει έ­ναν καινούριον «ορίζοντα προσδοκίας», δημιουργεί προηγούμενο και προαναγγέλλει μία ποιητική πορεία η οποία θα περάσει μέσα από τις πρωτοπορίες του Μεσοπολέμου για να καταλήξει στον «λεττρισμό» και στην «συγκεκριμένη ποίηση» (poésie concrète). Στην Ελ­λάδα, η πολύ ικανοποιητική εκπροσώπηση και των δύο αυτών τά­σεων (της μεν πρώτης από το κίνημα του «Νεολεξισμού» την δε­καετία του '60, και της δεύτερης σήμερα, από ποιητές όπως ο Μιχαήλ Μήτρας, ο Τηλέμαχος Χυτήρης κ.ά.) έχει δημιουργήσει το κατάλληλο θεωρητικό και πρακτικό οπλοστάσιο για την επισταμέ­νη μελέτη του προηγουμένου που αποτελεί ο Αλεξανδρινός, στην κατεύθυνση της πειραματικής γραφής.

Μιλώντας για την απουσία παρομοίων πειραμάτων εννοούσα ότι, τον καιρό του Καβάφη, έλειπαν σύγχρονα δείγματα του είδους. Ήταν όμως δυνατόν να αναζητηθούν και να βρεθούν προηγούμενα στην ελληνιστική εποχή, αφού στους κόλπους της αλεξανδρινής ποιήσεως, και δη σε επιτύμβια επιγράμματα, εμφανίζε­ται μία κατηγορία λυρικών συνθέσεων την  οποίαν μελετητές της κλασσικής φιλολογίας έχουν ονομάσει carmina figurata (‘εικονιστικά άσματα’). Την ύπαρξη αυτών δεν μπο­ρεί να αγνοούσε ο Καβάφης. Έτσι, οι υφολογικές του αναζητήσεις σε ανάλογη κατεύθυνση δηλώνουν την προσχώρηση του ποιητή σ' αυτήν ακριβώς την, διαφορετική και «φυ­γόκεντρη» παράδοση, η οποία αποποιείται μεν κάθε εθνοκεντρισμό, πλην όμως διατηρεί βαθύτατες και πολύ στενές σχέσεις με τον γενέθλιο τόπο.

Στο μέτρο που είναι θεμιτό να γενικολογεί κανείς, έστω και συμπε­ρασματικά, επί ενός τόσο λεπτού, σχεδόν άπιαστου θέματος, θα έ­λεγα εν κατακλείδι ότι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καβα­φικού ύφους —ιδιαίτερα δε ο γλωσσικός, πολιτισμικός και αισθητικο-ιδεολογικός «μιγαδισμός» — συγκλίνουν στην κατεύθυνση ενός δημιουργικού παράγοντος τον οποίο θα αποκαλούσα «αρχή του παλιμ­ψ[ηστου».

Το ποίημα του Καβάφη, με τις ποικίλες επιστρωματώσεις ύ­φους και νοήματος που ανακαλεί στη μνήμη πέραν και ανεξαρτή­τως του φανερού θέματος του, μοιάζει με τις μεσαιωνικές εκείνες, «ανακυκλωμένες» περγαμηνές οι οποίες, κάτω από την πιο πρόσφατη γραφή, αφήνουν να διαφαίνονται τα ίχνη από χέρια και καλάμους προγενεστέρων γραφέων.                                                                                                                

Βιβλιογραφικές παραπομπές:

Coseriu, Eugenio (1962) : Teoría del lenguaje y lingüística general. (‘Θεωρία της γλώσσας και γενική γλωσσολογία’). Gredos / «Biblioteca Románica-Hispánica», Μαδρίτη.

Coteanu, Ion (1967) : «Structura stilistică a limbii» (‘Υφολογική δομή της γλώσσας’). Εν Διαφόρων: Elemente de lingvistică structurală (‘Στοιχεία δομικής γλωσσολογίας’). Editura Ştiinţifică, Βουκουρέστι (211-221).

Pound, Ezra (1967): How to Read? (‘Η τέχνη της ανάγνωσης’). Pavannes & Divisions / Litterary Essay, Λονδίνο.

Saussure, Ferdinand de (1967) : Cours de linguistique générale (‘Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας’). Publié par Charles Bailly et Albert Séchehaye avec la collabotation de Albert Riedlinger. Édition critique préparée par Tullio de Mauro. Postface de Louis-Jean Calvet. Payot, Παρίσι.

Vianu, Tudor (1975) : “Dubla intenție a limbajului și problema stilului” (‘Η διπλή προθετικότητα της γλώσσας και το θέμα του ύφους’). Εν Opere (‘Άπαντα’), τόμος. 4. Minerva, Βουκουρέστι (30-35).