Ο Οδυσσέας Ελύτης  συνομιλεί ποιητικά με την Μαρία Νεφέλη  σε μια εποχή που ο κόσμος αλλάζει  δυσοίωνα. H συγγραφή του ποιήματος έχει αρχίσει επί Χούντας ακόμη, το 1974, ενώ δημοσιεύεται το 1978. Έχουν περάσει ήδη δέκα  χρόνια από τον Γαλλικό Επαναστατικό Μάη του ’68, μια δυναμική πολιτική  κινητοποίηση μαθητών και φοιτητών που οδήγησε  σε ευρύτατη κοινωνική εξέγερση. Το πιο σημαντικό επαναστατικό γεγονός του 20ού αιώνα, όπως χαρακτηρίστηκε από φιλοσόφους και ιστορικούς. Αλλά, από χρόνο σε χρόνο και οι ιδέες και οι επαναστάσεις γίνονται αναμνήσεις. «… Η  τέχνη είναι η μόνη εναπομένουσα πολέμιος της ισχύος που κατήντησε να έχει στους καιρούς μας η ποσοτική αποτίμηση των αξιών», αναφέρει στην ομιλία του ο Ελύτης την ημέρα που δέχεται το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, στις 19 Οκτωβρίου 1979. Προ των πυλών μιας  νέας δεκαετίας που οριοθετεί τη νέα εποχή. 

Είναι η καταλυτική δεκαετία των «80s»(eighties). Η μεσαία τάξη  πληθαίνει  παράλληλα  με την οικονομική ανάπτυξη και άνοδο του  βιοτικού της επιπέδου. Ο μαζικός καταναλωτισμός κορυφώνεται,  πρωτότυπες ιδέες και  εικόνες υπερασπίζονται το νέο lifestyle, την αισθητική του kitsch, τις διάφορες «φυλές» και υποκουλτούρες, τα χάπια, τις ουσίες  και το αλκοόλ… Παράλληλα, η σεξουαλικότητα εναλλάσσεται ελεύθερα  ενώ το AIDS ξεχνιέται σε ήχους ποστ πανκ, νιου γουέιβ, χέβι μέταλ και άλλων. Τα αναρχικά  Εξάρχεια  προσφέρουν και πάλι άσυλο στην  κυνηγημένη από τα κοινωνικά αδιέξοδα και την αστυνομία νεολαία…  Και διεθνώς,  επικρατούν οι πυρηνικοί εξοπλισμοί, ο Ψυχρός Πόλεμος, ο τρόμος του Τσερνόμπιλ , η ακραία ενδυνάμωση του Ισλάμ, η κυριαρχία της  Κίνας στην παγκόσμια αγορά και… «Θε μου τι μπλε ξοδεύεις για να μη προ-βλέπουμε!»

Έτσι, ο ποιητικός διάλογος-αντιλογος  Μαρίας Νεφέλης και Αντιφωνητή αποδεικνύεται προφητικός  για τον παράλογο τρόπο ζωής  που ακολουθεί για να διαρκέσει. Η Μαρία Νεφέλη είναι το γήινο κορίτσι που συνειδητά επιλέγει να βιώσει την επίγεια διαδρομή της, ενώ διαισθάνεται και την άλλη όψη των πραγμάτων πίσω από το βαθύ ουράνιο μπλε.

Ω μουσική  ω Κυριακή συννεφιασμένη
σε μια συνοικία μακρινή με σπίτια δίπατα κλειστά
κάτω από την επιφάνεια του νερού όπου γέρνω
σαν σε καθρέφτη και κοιτάζομαι
ώρες πολλές  πώς να περάσω μέσα
                                            να περάσω από
την άλλη όψη των πραγμάτων   (σ.34)

Ο αιθεροβάτης Αντιφωνητής  αναγνωρίζει και επιδοκιμάζει  την συνειδητή  εγκόσμια διαδρομή της συνομιλήτριας του.

Η Μαρία Νεφέλη πάει μπροστά
λυτρωμένη από την απεχθή έννοια του αιώνιου κύκλου.   (σ.45)

Είναι μια υπερβατική ποιητική στιγμή. Στις απαρχές μιας σκληρά πεζής εποχής που εξελίσσεται νευρωτικά ως τις μέρες μας και θα εξελίσσεται με  επιταχυνόμενο ρυθμό.  Απρόβλεπτοι πόλεμοι ξεσπούν όλο και πιο συχνά υπό την ηγεμονία των ισχυρών της γης και κατά το συμφέρον τους. Ο απολογισμός των αμάχων θυμάτων τους είναι πάντα ανυπολόγιστος,  η καταπάτηση του Διεθνούς Δικαίου συνήθεια.  Τα επακόλουθα της παγκοσμιοποίησης, του υπερπληθυσμού, , του υπερ-καταναλωτισμού, της υπερ-τεχνολογίας  επισφαλή. Και ο σύγχρονος ανθρώπινος αντίλογος αφελώς ανυποψίαστος: «ναι, αλλά ό,τι κι αν χάνουμε σήμερα, μπορούμε αμέσως να το αντικαταστήσουμε». Αυτό που ο Ποιητής έχει ήδη επισημάνει…

Ο Αντιφωνητής  λέει:

ειρήνη βασιλεύει.
Μιξοευρωπαϊστί  τα  πάντα λέγονται
γίνονται ξεγίνονται
μ’ ευκολίες  με δόσεις.
Καιρός των ανταλλακτικών:
σπάει λάστιχο – βάζεις λάστιχο
χάνεις  Jimmy - βρίσκεις Bob…..    (σ.54)

 … ενώ  η Μαρία Νεφέλη,   εγκαταλείποντας  την ωραία  Φύση με τα «τριγύρω παρτέρια» της, βιώνει συνειδητά αυτή την αστική καθημερινότητα. Στη  συνάφεια της με τις θετικές και αρνητικές εμπειρίες μιας κοινής ζωής με άλλους, αναζητάει  τη σημασία της ανθρώπινης ύπαρξης. Γρήγορα διαπιστώνει ότι ζει σε ένα φθαρμένο κόσμο, χωρίς παρόν και μέλλον.

Πρωινή Γυμναστική

Ανοιχτό παράθυρο. Τριγύρω παρτέρια.
Ευθύ το σώμα.  Τεντωμένα τα χέρια…
[ …] Έκτασις της κεφαλής οπίσω έεεν-νααα
 δεν παραδέχομαι κανόνα κανέεεν-νααα…
[.… ] Στροφή της κεφαλής αριστερά:   όλα είναι σκατά

 ‘Α τέ να χαθούμε
 παλιοτόμαρα μιας ευτυχίας πέμπτου ή έκτου ορόφου.  (σ.86-7)

Η πρωινή γυμναστική της Μαρίας Νεφέλης στο εσωτερικό ενός αστικού σπιτιού με μόνο ένα παράθυρο ανοιχτό, αποδίδει τον αυτόματο και απρόσωπο δημόσιο τρόπο ζωής.  Παράλληλα, προβάλλει την απάνθρωπη πραγματικότητα  που η ίδια ενσυναίσθητα βιώνει. Η έπαρση  που την χαρακτήριζε άλλοτε καταλήγει σε πικρή επίγνωση. Ενώ ο Αντιφωνητής που   επικροτεί την εγκόσμια εξέλιξη της, συνεχίζει να αναζητεί την  φωτεινότητα και διαφάνεια του υπερκόσμιου  φωτός.  Έστω κι από μια λάμψη αστραπής που θα διαπεράσει το αδιάφανο ουράνιο μπλε.

Η ισόβια στιγμή

Πιάσε την αστραπή στο δρόμο σου
άνθρωπε δώσε της διάρκεια μπορείς!
 […]
όλα μιας στιγμή όλα η μόνη σου
αστραπή για πάντα  
[…]
αν έχεις κατορθώσει 
μια για πάντα ολόισα ν’ ατενίσεις το φως
είναι η μια στιγμή
σθεναρή πάνω απ’ τα βάραθρα    [σ. 91]   

Ποιο είναι το παρόν που βιώνει η Γη στο όνομα της προόδου. Η Ιστορία αναρωτιέται για τις αφορμές και τις αιτίες. Η Φύση προειδοποιεί με βιβλικά νέα φαινόμενα. Οι λαοί αμφιβάλλουν για όλα και φοβούνται τα πολύ χειρότερα. Και ο Ποιητής ρωτάει ξανά: «Τότε όμως η ποίηση; Τί αντιπροσωπεύει μέσα σε μια τέτοια κοινωνία;» Και ο ίδιος απαντά: «Τον μόνο χώρο όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση.» (Ομιλία Ελύτη: τελετή απονομής Βραβείου Νόμπελ)

Συμπερασματικά, ο Αντιφωνητής εκφράζει ποιητικά  το παρελθόν, το παρόν και το όραμα.  Η Μαρία Νεφέλη εκθέτει ρεαλιστικά την πραγματικότητα του κόσμου. Τελικά όμως,  ποιος επικρατεί στον διάλογο.  Πολλοί λένε ότι δεν είναι δύο τα πρόσωπα στο ποίημα, αλλά δύο πλευρές της ιδιοσυγκρασίας του Ποιητή.  «Θε μου τι μπλε ξοδεύεις….»                                               

 * Μαρία Νεφέλη (4^ηέκδοση, «Ίκαρος», 1980).

Μάρω Παπαδημητρίου